Búfræðingurinn - 01.01.1943, Page 7
Jarðvegsfræði.
Eftir Jakob H. Líndal
I. IÍAFLI
Um bergmyndanir og steina.
Jarðvegur kallast sameiginlegu nafni laust bundið sam-
safn úr muldu bergi, leystum efnum og lifrænum leifum
ásamt tilheyrandi raka og lofti, er lagzt hefur ofan á hinar
föstu bergmyndanir landanna.
Jarðvegsfræðin fjallar um uppruna þessara efna, breyt-
ingar þær, er þau taka og öflin, sem að þeim vinna, síðan
þá mismunandi gerð jarðvegsins bæði að efnum og eðli, sem
öfl jarðvegsmyndunarinnar koma til leiðar og svo afstöðu
þessara mismunandi jarðvegstegunda til jurtagróðurs og
ræktunar.
Þar sem svo mikill hluti af efnum jarðvegsins er frá berg-
inu kominn, verður ekki hjá því komizt að gera lítilsháttar
gréin fyrir myndun þess og tegundum. Fyrst um bergmynd-
anir almennt og svo sérstaldega að því, er við kemur myndun
íslands og bergtegunda þess.
A. Drættir úr almennri sögu bergmvndananna.
Það er ætlun flestra fræðimanna, að efni jarðarinnar hafi i
örófi alda losnað á einhvern hátt úr efnistengslum við sólina.
Innri öfl og aðdráttur sólar knúði svo þetta glóandi safn bráðinna
steinefna og reikulla lofttegunda í ákveðna hreyfingu og bjuggu
því hnattlaga gervi. Hitinn geislaði út i geiminn, svo að hnöttur-
inn kólnaði, gufuhvolf aðskildist sem ytri hjúpur, en um stein-
efnakjarnann storknaði skurn úr föstu bergi. Þykkt þessa berg-
skurns óx við frekari kólnun, en bráðin kvikan þrýsti á að neðan.
Brau/.t hún þá viða tipp á inilli berglaga og storknaði neðanjarðar
i göngum og berggúlum, en annars staðar urðu af gos, sem mynd-
uðu stórar hraunbreiður. Þessar elztu bergmyndanir nefnast
frumbcrg (Grundbjærget). Helztar þeirra eru granit, sýenit.