Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2008, Blaðsíða 115

SAGAN OG SANNLEIKURINN
txúnni á að hægt væri að öðlast hlutlæga þekkingu á fortfðinrii með „vís-
indalegum“ aðferðum. Megineinkenni í þekkingarfræði þessarar heim-
speki má draga saman í þrjú atriði:
I fyrsta lagi er hægt er að komast að öruggum, hlutlægum sannleika um
fortíðina með ítarlegri rannsókn á heimildum. Til að meta áreiðanleika
heimilda beitir sagnfræðingurinn heimildarýni og varð hún eitt helsta
kemúmark vísindalegrar sagnfræði.
I öðru lagi er sagnffæðilegrar þekkingar aflað með aðleiðsluaðferð (e.
mduction), þ.e. með því að safna saman staðreyndum, þekkingu á mörgum
einstökum tilfellum, og mynda úr þeim samfellda frásögn. A grundvelli
staðreynda setur sagnfræðingurinn fram túlkun eða almenna skýringu á
atburðum. Hér var á ferðinni einfölduð útfærsla á raunhyggju (e. emp-
iriásvi) enska heimspekingsins Francis Bacons. Staðreyndir spruttu nánast
sjálfkrafa af athugun á veruleikanum. Þegar staðreyndum hafði verið safh-
að saman og þær flokkaðar á réttan hátt myndi samband þeirra koma í
ljós. Þótt sagnfræðin yrði fyrir áhrifum náttúruvísinda undir lok 19. aldar
leituðu fæstir sagnfræðingar að lögmálum sögunnar á svipaðan hátt og
vísindamenn rejmdu að uppgötva lögmál náttúrunnar. Þó voru nokkrir
sagnfræðingar sem aðhylltust lögmálahyggju, t.d. Henry Thomas Buckle í
Englandi og John Múlham Draper í Bandaríkjunum, svo að tveir þekktir
menn séu nefiidir. Allt ffiam á sjöunda áratug síðustu aldar voru nemendur
í bandarískum háskólum látnir lesa námsefni um „almenn lögmál“ sög-
unnar.13
I þriðja lagi er sagnfræðingnum kleift að endurskapa fortíðina með því
að ganga til verks ótruflaður af fordómum og gildismatd sínu. Hlutleysi
hans stuðlar að og er raunar forsenda hlutlægni. Sagnffiæðingar gerðu
þannig ráð fýxir milhhðalausu sambandi við fortíðarveruleikann og gengu
jafnvel svo langt að staðhæfa að sagnffiæðingurinn væri óháður og óhlut-
drægur rannsakandi sem ekki fellir gildisdóma um viðfangsefiú sitt. Hin
fleygu ummæh Rankes um að hlutverk sagnffiæðingsins sé aðeins að segja
frá því „sem í raun og veru gerðist“ voru einmitt skilin á þennan hátt.
Samk\ræmt þessum vísindahugmyndum var fortíðin eins konar rann-
sóknarstofa sagnfræðingsins, heimildimar voru efiúviðurirm og heim-
hdarýnin tælá til að vinna úr þeim. Hlutlægni fólst í því að ná ffiam sem
fyhstri samsvörun mihi ffiásagnar sagnffiæðingsins og veruleika fortíðar-
13 Joyce Appleby, Lynn Hvmt og Margaret Jacob, Telling the Truth About History.
New York: W.W. Norton & Company, 1994, bls. 169.