Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2008, Blaðsíða 141

EFASEMDIR UM GILDI SANNLEIKANS FYRIR SAGNFRÆÐINA
heimt hugtakið sjónarhom í þekkingarfræði okkar, og þá losnum við um
leið við hinar róttæku efasemdir sem leiddu af alhæfingu eða útvíkkun
hugtaksins.
Umfánýti sannleikans
I ofangreindum flokkum efasemda um gildi sannleikans fyrir sagnfræðina
var vegið að möguleikum sagnfræðingsins til að komast að sannleikanum
eða tjá hann. Um leið og í ljós kom að sannleikurinn var óhöndlanlegur
missti hann ekki aðeins gildi sitt heldur varð tortryggilegur, sannleiks-
leitin birtist sem ámælisverð tilraun til að þröngva eigin sjónarhorni upp á
aðra, hefta eififa verðandina o.s.frv. I þriðja flokki efasemda er gengið
beinna til verks og efast um að sannleikurinn sem slíkur hafi gildi jafiivel
þótt hann sé til eða sé höndlanlegur. Richard Rorty og Jane Heal eru í
hópi heimspekinga sem haldið hafa þessari skoðun á lofd.1' Þau neita því
vitaskuld ekki að sannleikurinn virðist iðulega hafa gildi fyrir okkur en þau
benda á að þegar svo háttar til leiði nánari eftirgrennslan í ljós eitthvert
annað raunverulegt gildi. Taka má einfalt dæmi til skýringar. Það er satt
að Mjódd er í neðra Breiðholti. Þessi sannleikur virðist hafa gildi fyrir
þann sem á erindi upp í Mjódd. En það er þá ekki vegna þess að sann-
leikurinn sem slíkur hafi eitthvert gildi heldur vegna hins að þessar tdl-
teknu upplýsingar hjálpa viðkomandi að ná einhverju markmiði sínu.
Hann vantar kannski lesgleraugu og þarf að heimsækja augnlækni í
Mjódd. Og það er þetta tiltekna markmið (að sjá betur) sem hefur gildi en
ekki sannleikurinn sem slíkur. Ef sannleikurinn sem slíkur hefði eitthvert
gildi ætti þessi sannleikur um Mjódd einnig að hafa gildi fyrir þá sem
ekkert erindi eiga þangað. Jane Heal hefur fært rök fyrir því að orðið
„sannur“ sé ekki raunverulegt matsorð (e. evaluative tenri) Kkt og orðin
„ánægjulegur“, „ljúffengur", „athyghsverður“, „réttlátur“, og „fagur“.
Raunveruleg matsorð hjálpa okkur að skilja þau markmið sem gerendur
hafa með athöfhum sínum. Sannleikurinn geri ekkert slíkt. Hjá fræði-
mönnum virðist sannleikurinn sem slíkur oft hafa gildi en nánari athugun
leiði einnig þar í ljós eitthvert annað raunverulegt gildi. A bak við áhersl-
una á sannleikann og sannleiksleitina leynast þá gildi á borð við tján-
17 Richard Rorty, Contingency, Irrny, and Solidarity. Cambridge: Cambridge Uni-
versity Press, 1989; Jane Heal, „The Disinterested Search forTruth“. Proceedings
ofthe Aristotelian Society 88 (1987-88), bls. 97-108.
09