Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2008, Blaðsíða 135

EFASEMDIR UM GILDI SANNLEIKANS FYRIR SAGNFRÆÐINA
anda Nietzsches, en hann notar einmitt orðin „gerræðislegnr“ (þ. willkur-
lich) og „geðþótti“ (þ. beliebig) til að lýsa hugtakamyndun. En hér er öllu
snúið á haus. Þegar við flokkum nokkur ólík laufblöð sem laufblöð er sú
athöfn andstæða gerræðislegrar eða handahófskenndrar flokkunar. Það
væri handahófskennt að flokka sum laufblöðin með fiskum, önnur með
bókum og enn önnur með háskólanemum. Slíkt bæri vott um geðþótta. Ef
við útvíkkum hugtakið gerræðislegur og notum það bæði yfir lögmáls-
bundna eða náttúrulega flokkun og handahófskennda flokkun verður það
svo alhæft að það missir skýra merkingu. Hvað yrði t.d. um hugtakið
grænn ef það væri notað yfir alla liti eða ef hugtakið lögbrjótur væri notað
bæði um lögbrjóta og löghlýðna? Við getum ekki gert hvort tveggja í senn
að alhæfa hugtakið gerræðislegur og haldið áfram að nota það eins og það
hefði skýra og afinarkaða merkingu. Efasemdir um grunngerð tungu-
málsins byggjast margar á því að hugtök með skýra merkingu eru tekin úr
eðlilegu samhengi og notuð til að alhæfa um tengsl eða tengslaleysi
tungumáls og veruleika. Efasemdarmennimir hunsa á vissan hátt sjálfir
takmarkanir tungumálsins. Með því að taka hugtök úr sínu eðlilega sam-
hengi og alhæfa þau sýna þeir að þeir átta sig ekki á takmörkunum
hugtaka.
Það eru til þölmargar aðrar leiðir til að draga fram almennar takmark-
anir tungumálsins sem verða að róttækum efasemdum um að sagnffæðin
geti höndlað sannleikann um fortíðina. Því er t.d. haldið fram að tungu-
máhð sé lokuð heild og geti ekki vísað út fyrir sjálft sig eða hitt að textinn
hafi enga tilvísun til ytri veruleika, hann sé ekki um neitt. Hér verða slík
viðhorf ekki rakin nánar.8 Hins vegar leyfi ég mér að láta í ljós skoðun um
efnið. Hún er þessi. Sú viðleitni að leita að einhverjum almennum tak-
mörkunum tungumálsins sem skýrt geti efasemdir um hæfhi þess til að
lýsa raunveruleikanum beinir athygli okkar í ranga átt. „Arinni kennir ill-
ur ræðari“, er sagt um þann sem kennir verkfæri sínu um eigin takmark-
anir. Sama gildir tungumálið. I stað þess að leita að almennum og óper-
sónulegum (e. abstract) takmörkunum þessa verkfæris er nær að skoða
hvernig efla má fæmi sína og bæta tungumáhð þannig að lýsingar okkar á
veruleikanum verði sannar og nákvæmar. Fræðimenn og skáld eru misfær
8 Eg hef rakið og brugðist við slíkum viðhorfum til tungumálsins í greininni „Hinn
fullkomni sonur jarðarinnar“. Róbert H. Haraldsson, Frjálsir andar. Otímabærar
hugleiðingar um sannleika, siðferði og trú. Reykjavík: Háskólaútgáfan, 2004, bls.
121-62,130.
x33