Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2008, Page 65
SVANUR KrISTJÁNSSON
ísland á leið tál lýðræðis
Frá kvenfrelsi og frjálslyndi til feðraveldis1
Fræðileg umfjöllun um lýðræði og lýðræðisþróun á sér langa sögu á Vest-
urlöndum og í h.enni er að finna mikinn samhljóm. Vafalítið má rekja
hann rekja til þess að langflestdr fræðimenn styðjast við svipaða skilgrein-
ingu, sem er sú, að í lýðræðislandi sé leitast við að tryggja fullveldisrétt
fólksins í eins ríkum mæli og unnt er miðað við allar aðstæður. Talsverðar
áherslubreytingar komu fram í rannsóknum vestræns fræðafólks á lýðræði
í kjölfar heimsstyrjaldarinnar síðari. I stað þess að einblína á þær stjórnar-
skrár og stofhanir sem styrkt gætu lýðræðið var farið að leggja áherslu á
rannsóknir á innviðum hvers þjóðfélags um sig. Markmiðið var - og er -
að greina þá þætti í gerð hvers þjóðféiags sem styrkja lýðræðið og þá um
leið finna þá þætti sem veikja það. Yfir rannsóknum á lýðræði hvílir
dauðaskuggi nasismans og helfararinnar. Margir spurðu: Hvemig gat lýð-
ræðið hrunið í Þýskalandi, þessu rótgróna menningarlandi með stjómar-
skrá sem átti að tryggja frjóa sambúð fulltrúalýðræðis og beins lýðræðis?
Bandaríski fræðimaðurinn John Markoff rannsakaði einna fyrstur
hvemig lýðræðisþróun gengur í bylgjum á heimsvísu.2 Stundum hefur
lýðræðið í heiminum styrkst en á öðrum tímum veikst og jafnvel átt vem-
lega undir högg að sækja.3 Markoff bendir einnig á að lýðræðisbylgjur
1 Efrirtalin fá þakkir fyrir gagnlegar ábendingar og athugasemdir: Auður Styrkárs-
dóttir, Gunnar Karlsson, Helgi Skúli Kjartansson, Sigríður Matthíasdóttir og
nafnlausir ritrýnar Ritsins.
2 John Markoff, Waves of democracy — social movements and political change, London:
Pine Forge Press, 1996.
? Olafur Ragnar Grímsson (f. 1943), forseti Islands, hefur í ræðum og erindum oft
fjallað um þróun lýðræðis og efrir honum hef ég efrirfarandi: „Ég tel mig ekki
gamlan mann en á fyrstu árum ævi minnar voru aðeins sex lýðræðisríki í Evrópu;
63
Riticf 1/2008, bls. 63-90