Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2008, Síða 107

UM FRÆÐILEG TÆKI OG TÓL í SAGNFRÆÐI
kenningar, tól og tæki í öndvegi og leitast við að beita þeim með markviss-
nm hætti tdl að greina formgerðir og samspil hins smáa og víðfeðma. A
milli þessara stíla er eining ómöguleg, til þess eru forsendurnar of ólíkar
en þeir geta á vissan hátt hrannast upp í skilningi Hackings.
Sagnfræði sem styðst í ríkari mæli við kenningar getur verið heiðar-
legri og hugrakkari. Markmið þeirra sem vinna með kenningar er notkun
mun öflugri rannsóknartækja, efling vísindalegar orðræðu og lýðræðis-
legrar fjölhyggju - með það á hættu að einhver muni geta sýnt fram á að
þeir hafi haft rangt fyrir sér. Þegar til lengdar er litið verður sú hætta hvort
sem er aldrei umflúin. Vísindin snúast að hluta til um það að hafa rangt
fyrir sér og fræðin dafha ekki og þroskast nema sem flest sé skoðað með
opnum huga, sett séu fram líkön, alhæfingar og tálgátur sem mátaðar eru
við þær staðreyndir sem eru tiltækar og innbyrðis samband þeirra, og
áætlað hvar sagnfræðileg aflabrögð gæm verið góð í framtíðinni.
Sagnfræðingar geta ekki fengist við rannsóknir án hliðsjónar af þeirri
mynd sem þeir ætla sér að búa til um fortíðina. Rannsókn hlýtur að taka
mið af þeim spumingum sem lagðar er til grundvallar. Val á þeim er
vandasamasta verkefni sagnfræðingsins og það er að mínu mati ótækt að
takast á við slíkt án þeirra hjálpartækja sem kenningar geta verið. Afneitun
keuninga leiðir sagnfræðinga til fangavistar í prísund vanahugsunar og
andleysis.
Ohjákvæmilegt er að ganga út frá einhverjum gefnum forsendum þeg-
ar fortíðin er til athugunar. En einmitt þess vegna er mikilvægt að hafa
sem flestar þeirra meðvitaðar og sem fæstar óhugsaðar. Hér getur skiln-
ingur á rökfærslustílum komið að miklu gagni. Þannig verður skapandi og
ögrandi víxlverkun á milli sagnffæðingsins, staðreynda fortíðar og hugs-
anlegs viðtökuhóps. Kenningasaga setur sögulegt merkingarsamhengi
fram „með berum orðum og þar með þannig að unnt er að vefengja það,
prófa það og breyta því“.43 Hvort kenningar eru góðar eða slæmar er
aukaatriði. Þær hafa það fram yfir sagnfræði sem einungis styðst við upp-
söfnunarhyggju heilbrigðrar skynsemi að forsendur rannsókna verða
skýrari. Þær verða agaðri, auðveldara verður að rekja sig til baka og leið-
rétta viflur og niðurstöðumar endast betur - út frá þeim forsendum sem
gefnar voru - og ættu að geta hvatt til frekari rannsókna. Það er vissulega
íþyngjandi að styðjast við kenningar en aginn sem fylgir því er ómetanleg-
43 Jöm Ríisen, Lifandi saga, bls. 61.
io5