Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 22

22 Steinunn Hreinsdóttir
ans. Viljinn orsakar nauðsynlega hreyfingu og býr í öllum lifandi sem efnislegum
hlutum í heimi fyrirbæranna: í steina- og plönturíkinu, í dýraríkinu sem og
mannlífinu. Þá birtist hann í öllum efnasamböndum og í náttúruöflum; viljinn er
alls staðar að verki þar sem alheimsátök og -spenna myndast milli mismunandi
afla í samhljóma einingu hlutanna.4
Viljinn er hið stýrandi afl athafna okkar og birtist ljóslega í meðvituðum at-
höfnum mannsins, þar sem skynsemin velur meðvitað úr tilefni athafna hans.
Rétt er að geta þess að skynsemin er ávallt í þjónustu viljans. Schopenhauer sveig-
ir skynsemina undir viljann og skipar kenningu sinni um eðlishvatir og tilfinn-
ingalíf mannsins ofar skynsemishyggju Kants. Viljinn er undirliggjandi kraftur
sjálfsins og hið raunverulega sjálf; skynsemin er aftur á móti ambátt viljans og er
aðeins verkfæri hans til þess að ná settum markmiðum, ígrunda og mynda sértæk
hugtök.5
Viljinn birtist þannig jafnt í hverjum blindum náttúrukrafti sem og í ígrund-
uðum athöfnum mannsins. Það sem kallast hjá manninum persónuleiki og hjá
steininum eiginleiki er eitt og hið sama. Þá getur viljinn einnig birst sem blindur
og ómeðvitaður í athöfnum manna þar sem eiginlegur skilningur kemur til seinna.
Dæmi um slíkt er til að mynda atvik sem við blygðumst okkar fyrir með eftirsjá;
við skiljum ekki okkar eigið viljaverk. Persónulegur vilji getur því komið okkur
á óvart, sem er í takt við þá staðreynd að við þekkjum ekki eigin vilja til fulls,
en vitrænn persónuleiki er samkvæmt Schopenhauer upprunalegur, heill og án
ástæðu. Heimur hugmynda okkar flýtur þannig áfram í takt við kröftugan og
ógegnsæjan vilja, sem meðal annars veldur því að maðurinn er allt lífið að átta sig
á tilfinningum sínum, eigin vilja og persónuleika.
Þar sem viljinn er blindur eða virkur án eiginlegrar vitundar/þekkingar, þá er
hann einnig handan góðs og ills eða utan siðferðis. Viljinn birtist því gjarnan sem
grimmur og miskunnarlaus í hinum skynjanlega heimi. Glöggt dæmi er dýraríkið
þar sem flest dýr lifa á því að éta hvert annað í heimi stöðugs ótta. Mennirnir
drepa mörg dýrin og eru í átökum og styrjöldum, þar sem sigurinn er óstöðugur
og sveiflukenndur; ósætti og vanlíðan er daglegt brauð, náttúruhamfarir eiga sér
stað og hryllingur heimsins blasir við.
Þá er frumspekilegur vilji fyrirfram gefinn og án ástæðu þar sem hann er utan
tíma og rúms, handan lögmáls fullnægjandi ástæðu.6 Viljinn sækist eftir einhverju
án ástæðu og er því aldrei orsök; hann hefur ekkert endanlegt markmið né tilgang
í sjálfum sér, þar sem hann er blindur, stefnulaus og án þekkingar. Allt líf streðar
því án tilgangs. Við komumst ekki út fyrir form þekkingar, tíma, rúms og orsaka-
samhengis og getum því ekki vitað af hverju hlutirnir eru eins og þeir eru – eða
af hverju við bregðumst við tilefni athafna á þennan eða hinn veginn. Segja má
að viljinn án ástæðu sé eins konar nakið form viljans til þess að vilja. Viljinn er
frumspekileg grunneining, blindur og óútskýranlegur kraftur sem birtist í þrám
4 Schopenhauer 2008: 198.
5 Sama rit: 195.
6 Sama rit: 144.