Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 222

222 Ólafur Páll Jónsson
Reikningurinn gerður upp
Sú staðreynd að eignum skuli vera dreift upp á nýtt leiðir okkur að forsendu tvö,
nefnilega þeirri staðreynd að skipting gæða breytist frá einum tíma til annars. Við
getum skipt lífi samfélagsins í tímabil: Fyrsta tímabilið varir frá t1 til t2, annað
tímabilið varir frá t2 til t3, og svo koll af kolli. Spurninga um dreifingu gæða (for-
sendur dreifingarinnar, réttlæti hennar, sanngirni o.s.frv.) er gjarnan spurt við lok
hvers tímabils eins og þegar maður spyr um unnið verk hvernig til hafi tekist. Í
þessari mynd birtast andstæður frjálshyggju og jafnaðarstefnu með einkar skýrum
hætti. Frjálshyggjumaðurinn spyr spurningar (1):
(1) Hefur hver það sem honum ber?
Sé frjálshyggjumaðurinn metnaðarfullur fræðimaður þá setur hann líka fram
kenningu um hvað hverjum ber, þ.e. hvenær einhver hefur réttmætt tilkall til
tiltekinna gæða. Sem dæmi um þetta mætti taka kenningu Roberts Nozick sem
hann setur fram í bókinni Anarchy, State and Utopia. Frjálshyggju maðurinn hafn-
ar raunar spurningu (2) sem spurningu sem varðar réttlæti. Um spurningu (3)
gegnir öðru máli. Ég mun þó ekki ræða hana frekar.2 Á hinn bóginn gerir jafn-
aðarmaðurinn spurningu (2) að útgangspunkti:
(2) Er of mikill munur á þeim sem hafa minnst og hinum sem hafa
mest?
Um leið og þessi spurning er gerð að útgangspunkti vakna vitanlega upp frekari
spurningar um hvað sé hæfilegur munur, hvort munurinn sem slíkur skipti máli
eða hvort það séu kannski fyrst og fremst lægri mörkin sem skipta máli, þ.e.
spurning (3):
(3) Hafa þeir sem hafa minnst, of lítið?
En látum þetta liggja á milli hluta. Frjálshyggja og jafnaðarstefna eru verulega
ólíkar stefnur – ekki bara vegna þess að þær leggja til ólík svör við þessum spurn-
ingum heldur einnig vegna þess að þær gera ólíkar spurningar að útgangspunkti.
Þessar ólíku stefnur byggja líka yfirleitt á ólíkri grundvallarafstöðu til siðferðis og
stjórnmála. Jafnaðarstefna byggir gjarnan á leikslokakenningum og nytjastefnu í
einni eða annarri mynd á meðan frjálshyggjan gengur út frá réttindasjónarmiðum
– eignarréttur er gjarnan miðlægur – en hafnar leikslokakenningum um siðferði
og stjórnmál. Eftir sem áður eru áhangendur þessara ólíku stefna yfirleitt sam-
mála um megindrættina í þeirri mynd sem ég hef verið að draga upp, sér í lagi
virðist fylgismönnum þessara stefna eðlilegt að spyrja hvernig til hafi tekist um
dreifingu gæða í lok hvers tímabils.
2 Nozick (1974) gerir ráð fyrir að brjóta megi gegn frelsisréttindum til að forðast siðferðilega harm-
leiki (e. moral horrors) en þessi undantekning fellur raunar ekki vel að kenningu hans almennt. Sjá
umfjöllun hjá Sen 1999: 65–67.