Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 84

84 Jakob Guðmundur Rúnarsson
Vilji og framfarir
Spencer hafnar hugmyndinni um óskilyrtan frjálsan vilja einnig af þeirri ástæðu
að hún kemur ekki heim og saman við þá náttúrulegu eða eðlisbundnu framfara-
hyggju sem einkennir viðhorf hans til mannkynsins í heild og var samofin þróun-
arkenningu hans. Ástæðan fyrir framförum mannkyns var fólgin í lögbundinni
þróun náttúrulegra eiginleika mannsins og þá sérstaklega sálfræðilegra og félags-
legra eiginleika hans. Framfarir mannkyns voru í þeim skilningi óhjákvæmilegar,
lögbundnar og tryggðar í ljósi náttúrulegrar gerðar mannsins. Ef frjáls vilji kæmi
til sögunnar sem sjálfstæður eða ólögmálsbundinn orsakavaldur í þróun manns-
ins væru framfarir ekki lengur óhjákvæmilegur lögbundinn þáttur af náttúrulegri
þróun hans.31
Frjáls vilji var því ósamrýmanlegur við hugmynd Spencers um lögbundnar
framfarir, og m.a. á þeirri forsendu gagnrýnir hann bæði skilning Kants á mann-
legum vilja og siðfræði hans. En nú bregður svo við að lögbundin framfarahyggja
er mikilvægur hluti af heimspeki Kants sem byggði þó siðfræði sína á hugmynd-
inni um sjálfráðan vilja. Ef við rifjum upp gagnrýni Spencers þá var mikilvæg-
ur þáttur hennar sá að Spencer gat ekki sætt sig við líffræðilega tilgangshyggju
Kants.32 Engu að síður má færa rök fyrir því að Kant og Spencer hafi verið á
einu máli um að þróun mannsins og mannlegs samfélags væri háð meðvitaðri
einstaklingsbundinni breytni en í því tilliti er mikilvægt að hafa hugfast að við-
horf Spencers til líffræðilegrar þróunar gerði ráð fyrir erfðum áunninna eiginleika
og starfsvali í anda Jean-Baptiste Lamarck (1744–1829) ekki síður en kenningu
Charles Darwin (1809–1882) um náttúruval.33 Því má segja að Kant og Spencer
gætu báðir tekið undir það viðhorf að þrátt fyrir að maðurinn sé undirseldur
algildum sögulegum lögmálum geti hann haft áhrif á örlög sín, á siðgæði sitt og
samfélag, með því að setja viljaathöfnum sínum siðferðilegar skorður.
En hvaða máli skiptir meginregla Kants um að ekkert verkfæri finnist í lifandi
veru sem þjónar ekki tilgangi sínum sem best í röksemdafærslunni fyrir því að
hið eina sem sé fortakslaust og skilyrðislaust gott sé góður vilji? Spencer hefur
vissulega sitthvað til síns máls og það er ekki hægt að líta á tilgangshyggju Kants
sem eitthvert aukaatriði í heimspeki hans. Í því samhengi má t.a.m. líta til rit-
gerðarinnar „Idee zu einer allgemeinen Geschichte in weltbürgerlicher Absicht“
(1784). Þar heldur Kant því fram að greina megi „lögbundna framþróun“ í sögu
mannkynsins í heild sem á yfirborðinu lítur þó einungis út fyrir að vera röð tilvilj-
unarkenndra viljaathafna einstaklinga. Saga mannsins felur í sér birtingarmyndir
viljans í heimi fyrirbæranna, og líkt og öll önnur fyrirbæri lúta birtingarmyndir
viljans lögmálum og sem slík gefur saga mannkynsins í heild til kynna stöð-
uga, hægfara og lögbundna þróun sem kallast á við náttúrulega þróun eiginleika
mannsins:
31 Sama rit: 370–371.
32 Spencer 1891: 115.
33 Um þróunarkenningu Spencers sjá Bowler 2009: 220–222. Francis 2007: 191 býður upp á aðra
túlkun en Bowler og leggur áherslu á að hvorki sé hægt að skilgreina Spencer sem fylgismann
Lamarcks né Darwins.