Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 70

70 Róbert H. Haraldsson
að það gæti hvenær sem er umturnast í heittrúaðasta ofstæki þótt yfir því hvíli
doði á hans tíma:
Á þessari öld hefur kyrrt yfirborð hins daglega lífs ýfzt jafnoft af til-
raunum til að vekja upp gamlan ófögnuð og tilraunum til nýrra umbóta.
Um þessar mundir er skrumað af nýrri vakningu trúarlífsins, en fyrir
þröngsýnar og óupplýstar sálir er í sama, ef ekki ríkara mæli um nýja
kreddufestu að ræða (77).
Megingagnrýni Mills á kristindóminn er sú að hann einkennist af ákveðinni tvö-
feldni. Kristnir menn játi tilteknar trúarsetningar í orði – um að dæma ekki, um
að gefa fátækum eigur sínar o.s.frv. – en breyti hins vegar ekki eftir þeim. Þegar á
reyni breyti þeir samkvæmt lögum og venjum samfélags síns. Flestir sem aðhyll-
ast slíka gagnrýni saka kristna menn um hræsni en Mill hefur í huga flóknari
gagnrýni: „Kristnum mönnum er það hræsnislaust, er þeir segjast trúa öllu þessu.
Þeir trúa því“ (91).139 Vandinn að dómi Mills er sá að gjá hefur myndast á milli
hugsana og orða, og milli orða og athafna kristinna manna.140 Kristnum mönnum
kæmi jafnmikið á óvart og öðrum mönnum yrði þeim bent á þessa gjá. Hún
hafi skapast vegna þess að þeir hafi einungis heyrt kennisetningar trúar sinnar
lofsungnar en ekki ræddar og gagnrýndar. Öfugt við frumherja kristindómsins þá
hafi kristnum mönnum nítjándu aldar verið hlíft við átökum andstæðra skoðana.
Þeir hafi ekki sett sig í spor þeirra sem hafa andstæðar skoðanir. Umrædd gjá á
meira skylt við breyskleika141 en hræsni að svo miklu leyti sem viðkomandi ein-
staklingar eru sagðir hafa skoðanir sem ekki eru virkar í lífi þeirra. Munurinn er
þó sá að þetta ástand einkennir ekki bara einstaklinga heldur líka hópa.
Mill heldur því fram að hnignun kristindóms birtist skýrast í þeirri tilhneigingu
kristinna manna að lýsa kristinni siðfræði sem algildri siðfræði, kristnu siðferði
sem eina hugsanlega siðferðinu. Þeir líta svo á að kristin siðfræði nái til allra þátta
mannlífs og þjóðlífs. Mill telur af og frá að eigna Kristi þessa afstöðu. Kristur
hafi ævinlega gert sér grein fyrir þörfinni á veraldlegri siðfræði fyrir kristna menn
ekki síður en aðra. Kristin siðfræði sé einfaldlega þögul um mörg erfiðustu álita-
mál sem við þurfum að glíma við á vettvangi þjóðlífsins. En Mill beinir gagnrýni
sinni líka að kjarna kristindómsins. Hann heldur því fram að kristin siðfræði sé
óvirk og neikvæð:
Hún er að miklu leyti mótmæli gegn heiðnum sið. Hugsjónir hennar eru
neikvæðar og óvirkar fremur en jákvæðar og virkar. Hún trúir á sakleys-
ið fremur en göfgina, afneitun hins illa fremur en ákafa ástundun hins
góða. (103)142
139 Ég hef breytt þýðingunni lítillega til samræmis við frumtextann.
140 Ég hef gert þessa gjá að umræðuefni í fyrri skrifum mínum. Sjá Róbert H. Haraldsson 2004, 2011:
215–235 og 2010: 47 –66.
141 Sjá umfjöllun um þetta í Miller 2010: 116.
142 Sjá umræðu um þetta atriði í Svavar Hrafn Svavarsson 2007: 60 o.áfr.