Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 38

38 Róbert H. Haraldsson
kennd við þekkingu og kölluð þekkingarrökin en Mill gerir skarpan greinarmun
á því að hafa sanna skoðun og því að „þekkja sannleikann“ („knowing the truth“)
(CW 18: 244).3 Hann hefur í huga muninn á því að aðhyllast tiltekna skoðun eins
og páfagaukur og að skilja forsendur hennar eða ástæður: geta útskýrt hana fyrir
öðrum, rökstutt hana o.s.frv. Loks nefnir Mill í fjórða lagi rök sem kennd hafa
verið við lifandi sannindi eða virka tiltrú (e. vital belief). Hér er vikið að venslum
hugsunarfrelsis og málfrelsis og þess að skoðun sé virkt afl, hafi áhrif á huga ein-
staklingsins, tilfinningar hans og breytni, þ.e. birtist í lífsstefnu hans. Þessi rök
hafa einnig verið nefnd kreddurökin því eitt orðalag sem Mill hefur um andstæðu
lifandi sanninda er „dauð kredda“ („dead dogma“) (CW 18: 243).4 Skilin á milli
þessara fjögurra raka eru ekki skörp og má t.d. nota „sannleiksrök“ í víðum skiln-
ingi um bæði fyrsta og annan liðinn og „kreddurök“ í víðum skilningi um þriðja
og fjórða liðinn.
Það eru orðin sem ég hef auðkennt með skáletri í meginniðurstöðunni („andleg
velferð“5/„mental well-being“ (CW 18: 257)) er falla nánast alltaf brott í endursögn
fræðimanna. Frá þeirri megintilhneigingu þekki ég ekki margar undantekningar
í hinum alþjóðlega fræðaheimi en mun víkja að einni síðar. Eins og sjá má er ekki
alveg vandræðalaust að fella þetta orðalag burt í endursögn á málflutningi Mills
því hann notar það til að vísa til þess sem hugsunarfrelsi og málfrelsi eru sögð
ófrávíkjanleg skilyrði fyrir. Án hugsunarfrelsis og málfrelsis nyti mannkyn ekki
andlegrar velferðar. Hví skyldu túlkendur Mills þá kjósa að sleppa þessum orðum
í endursögn sinni, hafi þeir þá yfirhöfuð veitt þeim eftirtekt?
Ein ástæða er vafalítið sú að orðin „mental well-being“ („andleg velferð“) eru
ekki miðlæg í skrifum Mills sjálfs, hvorki í Frelsinu né öðrum ritum hans. Öðru
nær. Í 33ja binda útgáfu heildarverka Mills, The Collected Works of John Stuart Mill,
hef ég aðeins fundið einn stað utan Frelsisins þar sem orðalagið kemur fyrir. Það
er í Hugleiðingum um fulltrúastjórn (Considerations On Representative Government,
1861) en þar vekur Mill, stuttlega og án athugasemda, athygli á hættunni sem
samfélögum stafar af því að leggja rækt við aðeins hluta af þeim skilyrðum sem
félagsleg og andleg velferð („social and mental-well being“) hvílir á (CW 19: 459).
Í Frelsinu kemur orðalagið hvergi fyrir utan meginniðurstöðunnar.6 Af þessum
sökum kann mönnum að þykja ofur skiljanlegt að orðalagið „andleg velferð“ eigi
ekki upp á pallborðið hjá túlkendum Mills. Vera má að orðalagið hljómi ókunn-
uglega í eyrum nútímamanna og úr því að Mill notaði það svo sjaldan mætti
spyrja hví við skyldum þá halda því til haga. Hér verður þó að huga að þrennu.
Í fyrsta lagi notar Mill þrátt fyrir allt þetta orðalag til að lýsa meginniðurstöðu
sinni um hugsunarfrelsi og málfrelsi og hann leggur áherslu á það í síðari skrif-
um sínum um bókina að hvert orð hennar hafi verið yfirvegað vandlega (CW 1:
3 Setningin „This is not knowing the truth“ virðist ekki hafa skilað sér í íslensku þýðingunni (82–
83).
4 Íslensku þýðendurnir nota „dauður bókstafur“ (82).
5 Jón Ólafsson notar einnig „andleg velferð“ fyrir „mental well-being“ í þýðingu sinni (Mill
1859/1886: 106).
6 Í íslensku þýðingunni standa orðin þó víðar, sjá t.d. „[…] andlega velferð hans [heimsins] […]“
(72). Þar eru þó hvorki „mental well-being“ né skyld orð í frumtextanum, sjá CW 18: 237–238.