Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 88

88 Jakob Guðmundur Rúnarsson
og öðlast þekkingu á sálarlífi mannsins á sömu forsendum og efnislegum fyrir-
bærum.43
Reid sjálfur og merkisberar hans á nítjándu öld drógu upp sálfræðilega mynd
af manninum til að undirbyggja réttmæti þekkingarfræðilegrar raunhyggju og
náttúrulegt löggengi sálarlífsins og starfsemi hugans. Sú sálfræðilega mynd sem
var hluti af heimspeki Kants lagði hins vegar áherslu á að meðvitað sjálf mannsins
móti þekkingu okkar og geri hana mögulega. Hin þekkingarfræðilega hughyggja
gerir ráð fyrir að hugurinn sé virkur þáttur í sambandi manns og ytri veruleika og
hafi til að bera forskilvitlega eiginleika.
Reid taldi að maðurinn byggi yfir virkum meðfæddum sálargáfum sem lytu valdi
hugans sem gerðu honum kleift að draga ályktanir um tengsl hugmynda. Þessar
ályktanir væru þó ekki dregnar af meðvitaðri skynsemi á röklegan hátt heldur
væru þær dregnar á ómiðlaðan máta á grundvelli eðlislægrar náttúru mannsins.
Maðurinn hefur til að bera það sem má kalla „common sense“; meðfæddan hæfi-
leika til að draga réttar ályktanir um tengsl viðfangsefna hugans. Afstaða Reids
er í vissum skilningi ósamrýmanleg þeirri reynsluhyggju sem hafði verið samofin
heimspeki helstu talsmanna tengslahyggjunnar, og stendur að mörgu leyti nær
forskilvitlegri hughyggju í anda Kants. Reid gerði ekki ráð fyrir því að manns-
hugurinn væri óskrifað blað sem mótaðist algjörlega af reynslu, heldur væri hann
virkur þáttur í sambandi manns og heims og að það yrði nauðsynlega að ganga
útfrá óvéfengjanlegum forskilvitlegum forsendum sem gefnum varðandi starfsemi
mannshugans, sálfræðilega gerð hans og samband hans við ytri veruleika.44
Spencer tók heilshugar undir afstöðu Reids en dró af henni róttækar ályktanir.
Í annarri útgáfu Principles of Psychology lýsir Spencer afstöðu sinni sem „trans-
figured realism“ eða umbreyttri raunhyggju, sem gekk út frá því að tilvist hlut-
lægra fyrirbæra væri óháð og aðskilin huglægri birtingarmynd þeirra og að ekki
væri hægt að fullyrða með vissu um raunverulegt eðli hins hlutlæga veruleika
eða sambandsins milli hans og þeirra fyrirbæra sem maðurinn hefur reynslu af.45
Með góðum vilja má kenna ákveðin samhljóm milli Kants og Spencers að þessu
leyti og í First Principles (1867) telur Spencer sig komast að sömu niðurstöðu og
Hamilton, Spinoza og Kant um að „veruleikinn að baki birtingarmynd fyrirbær-
anna [sé], og mun[i] ávallt verða, óþekktur“.46
Spencer hafnaði þó ekki aðferðafræðilegu réttmæti reynsluhyggjunnar og var
t.a.m. ósammála þeirri túlkun á heimspeki hans sem birtist í frægri gagnrýni
Johns Stuarts Mill á heimspeki Williams Hamilton árið 1865, þar sem Spencer
var settur undir sama hatt og Reid, Kant og Hamilton sem andstæðingur þeirrar
raunhyggju sem Mill hélt fram. Samkvæmt Spencer eru bæði reynsla og for-
skilvitleg starfsemi virks huga nauðsynleg skilyrði þekkingar.
43 Það er rétt að undirstrika að bæði Kant og Reid og sporgöngumenn þeirra á nítjándu öld töldu
engu að síður að „sálfræðilegar“ rannsóknir væru mikilvægar, en að þær yrðu þá fyrst og fremst
að vera lýsandi og gætu ekki gefið tilefni til að draga ályktanir um orsakasamhengi milli ytri
veruleika, sálrænna ferla og huglægrar upplifunar.
44 Wolterstorff 2004: 78–79.
45 Francis 2007: 184.
46 Spencer 2005: 71 (§22).