Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 77

Vilji og skynsemi 77
komið til leiðar í því skyni að svala einhverri hneigð eða jafnvel öllum
hneigðum samanlögðum.“6
iii) „Óneitanlega er það framandleg Hugmynd að einber vilji hafi skil-
yrðislaust gildi í sjálfum sér án minnsta tillits til nytsemi, jafnvel þótt
hún virðist koma heim við almenna skynsemi, og sá grunur hlýt-
ur að vakna að ef til vill styðjist hún undir niðri ekki við annað en
glæfralega hugaróra […]“7
iv) „Við skulum gefa okkur sem grundvallarreglu um náttúrulega gerð
skipulegrar veru, þ.e. veru sem er gerð til að mæta markmiðum lífsins,
að í henni finnist ekkert verkfæri sem þjóni einhverjum tilgangi nema
það hæfi verunni bezt og eigi bezt við tilganginn.“8
Gera má grein fyrir gagnrýni Spencers, hvað varðar skilningi Kants á „góðum
vilja“, í þremur liðum. Í fyrsta lagi heldur Spencer því fram að Kant beiti því sem
hann kallar „the inverted a priori-method“ (sem mætti útleggja sem „rökfærsla á
röngunni“) sem leiðir óhjákvæmilega til rangrar niðurstöðu. „Rökfærsla á röng-
unni“ felur í sér að gengið er að tiltekinni forsendu sem gefinni þó að staðhæfing
hennar (e. affirmation) feli í sér eða leiði til mótsagnar, eða að gengið sé að tiltek-
inni forsendu sem gefinni sem er ekki nauðsynlega sönn. Spencer telur að fullyrð-
ing Kants í tilvitnun (i) sé forsenda allrar röksemdafærslu hans í verkinu en að
sú skilgreining á „góðum vilja“ sem kemur fram í tilvitnun (ii) sé hins vegar ekki
nauðsynlega sönn og því geti hann ekki gefið sér slíka forsendu.9
Í öðru lagi heldur Spencer því fram að ekki sé hægt að gera merkingarbæra grein
fyrir góðum vilja án vísunar til markmiða, tilgangs eða afleiðinga. Hugmyndin
um vilja gerir nauðsynlega ráð fyrir meðvituðu takmarki sem viljinn beinist að
og án slíks markmiðs er hugtakið „vilji“ merkingarlaust.10 Siðferðilegt gildi vilj-
ans fer algjörlega eftir gildi þess takmarks sem hann beinist að. Ef markmiðið er
gott er viljinn góður, annars ekki. Siðferðilegt gildi viljans er því háð siðferðilegu
gildi markmiðsins. Ólíkt Kant byggir skilningur Spencers á siðferðilegu gildi á
afleiðingahyggju og hann neitar því einfaldlega að það sé yfirhöfuð mögulegt
að gera grein fyrir siðferðilegu gildi tiltekinnar breytni eða fyrirbæra án tillits til
mannlegrar velferðar og afleiðinga. Kjarninn í gagnrýni Spencers, að þessu leyti,
byggir á þeim rökum að hvorki sé hægt að gera merkingarbæra grein fyrir vilja né
hinu góða án vísunar til markmiða eða tilgangs. En af einhverjum sökum leggur
Spencer í framhaldinu höfuðáherslu á að gagnrýna skilning Kants á hinu góða og
hverfur frá þeim hluta gagnrýninnar sem sneri að viljanum sjálfum sem tilgang-
smiðuðu fyrirbæri sem ekki sé hægt að gera grein fyrir „í sjálfu sér“.11
Í þriðja lagi telur Spencer að fullyrðing Kants um „að einber vilji hafi skilyrðis-
6 Sama rit: 99–100.
7 Sama stað.
8 Sama rit: 100–101.
9 Spencer 1891: 112–114. Að vissu leyti má túlka gagnrýni Spencers á þá leið að hann saki Kant um
að gefa sér það sem sanna átti.
10 Sama rit: 113.
11 Sama rit: 114.