Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 234

234 Ritdómur
fræði, og segir hana óprófanlega (sjá t.d.
245–247). Og auðvitað er ekki hægt að
„prófa“ hvort skynsamur einstaklingur
hegði sér samkvæmt því sem leikjafræði
býður, enda auðvelt að sanna það, miðað
við hvernig „skynsemi“ er skilgreind í
þessum fræðum. Hins vegar er tiltölulega
auðvelt að kanna hversu vel leikjafræði
lýsir hegðun raunverulegra einstaklinga.
Og reyndar hafa slíkar tilraunir orðið
sífellt vinsælli á undanförnum áratugum.
Útkoman úr þessum tilraunum er blend-
in. Flest bendir til þess að við ákveðnar
aðstæður lýsi leikjafræðin hegðun manna
mjög vel; t.d. því hvernig fólk og fyrir-
tæki hegða sér við uppboð. Og almennt
standast forspár leikjafræðinnar ágætlega
þegar spilað er oftar en einu sinni, og for-
spárgildið eykst eftir því sem upphæðirn-
ar sem spilað er um hækka.5
Það er því alls ekki svo að ekki sé hægt
að prófa hvort forspár hagfræðikenninga
komi heim og saman við raunveruleik-
ann. Engu að síður má færa rök fyrir því
að margar hagfræðikenningar sem slíkar
sé ekki hægt að prófa (og er líklega það
sem Stefán á við). Í fyrsta lagi vísa margar
hagfræðikenningar til óraunhæfra að-
stæðna á borð við fullkominn markað með
upplýstum einstaklingum. Slíkar kenn-
ingar er mögulega aldrei hægt að prófa
enda lýsa þær aðstæðum sem hvergi eru
til. Í öðru lagi þarf, svo hægt sé að leiða
nákvæma forspá af hagfræðikenningu,
urmul af viðbótarforsendum (e. structural
assumptions) sem strangt til tekið eru ekki
hluti af kenningunni. Reyndar gildir slíkt
hið sama almennt um kenningar í vís-
indum. En Nancy Cartwright bendir á
að sökum skorts á almennum lögmálum
sé þetta sérstakt vandamál í hagfræði;
reyndar sé erfitt að átta sig á því hvort
það sem við leiðum af hagfræðikenningu
og viðbótarforsendum séu sannindi um
kenninguna eða um forsendurnar.6 Að
sama skapi er því óvíst hvað sé verið að
prófa hverju sinni: hagfræðikenningu eða
viðbótarforsendurnar.
IV
Lítum loks á þá fullyrðingu Stefáns að
hagfræðin sé ekki hlutlæg, heldur „gegn-
drepa af siðferðilegu og pólitísku gildis-
mati og getur tæpast verið annað“ (59).
Helstu rökin sem hann færir fyrir þessari
fullyrðingu tengjast annars vegar „ofurást
margra hagfræðinga á hinum helga, frjálsa
markaði“ (60) og hins vegar því að hag-
fræðingar hafi margir hverjir haft beinan
fjárhagslegan hag af því að segja það sem
auðmenn vilja heyra. Nú er það örugglega
bæði rétt að margir hagfræðingar séu
haldnir „ofurást“ á frjálsum markaði og
fengu auk þess beinlínis greitt fyrir að
syngja söng auðmanna. En það að hag-
fræðingar séu hlutdrægir þýðir ekki endi-
lega að fræði þeirra séu mettuð gildismati.
Hið sama gildir auðvitað um vísindi al-
mennt: þótt annarlegar pólitískar ástæður
verði til þess að eðlisfræðingur hanni
glæsilega kenningu, þýðir það ekki eitt og
sér að ómögulegt sé að meta kenninguna
óháð þessum ástæðum.7
Hins vegar er hagfræðin, og félagsvís-
indi almennt, því marki brennd að hugtök
hennar eru mörg hver gildishlaðin. Raun-
ar bendir Stefán í þessa átt er hann segir:
„Ekki er hlaupið að því að rannsaka hag-
fræði manndrápa því hugtök um mann-
dráp eru gegnsýrð gildismati og vandséð
hvernig hægt er að lýsa þeim án þess að
fella gildisdóm, beint eða óbeint“ (63).8
Þessi rök er bæði hægt að dýpka og tengja
betur við hefðbundnar rannsóknir hag-
fræðinga. Tökum sem dæmi rannsóknir á
fátækt. Eins og flest mikilvægustu hug-
tök félagsvísinda er hugtakið „fátækt“
það sem Bernard Williams kallar þykkt, í
þeim skilningi að það hefur bæði lýsandi
og gildishlaðna hlið sem ekki er hægt að
aðgreina með góðu móti.9 Af þeim sökum
getur tvo hagfræðinga greint á um hversu
margir eru fátækir einfaldlega vegna
þess að þeir hafa ólíkt gildismat, eins og
Philippe Mongin bendir á.10 Annar hag-
fræðingurinn kann til að mynda að líta
svo á að hafi einstaklingur í sig og á sé