Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 103

Heimspeki Lotzes og tengsl hennar við fyrri og síðari heimspeki 103
Lotze og hughyggjan
Lotze brúaði bilið á milli hinnar þýsku hughyggju,33 sem var ríkjandi í Þýskalandi
á fyrri hluta 19. aldar, og vélhyggju eða náttúruhyggju sem kom fram á sjónarsvið-
ið í kjölfar hins gífurlega framgangs náttúruvísinda á seinni hluta 19. aldar. Hann
var menntaður í heimspeki þýsku hughyggjunnar, einkum Hegels og fylgismanna
hans,34 og varð því upphaflega fyrir miklum áhrifum frá henni. Ákveðin sjónar-
mið hughyggjunnar aðhylltist hann alla tíð, eins og fram kemur hér á eftir.
Lotze nefnir tvö atriði sem hann segir einkum hafa leitt sig til að efast um
heildarsýn hughyggjunnar. Í fyrsta lagi segist hann ekki geta farið í grafgötur með
það að hughyggjan þurrki algerlega út ákveðinn mikilvægan greinarmun: annars
vegar á heiminum sjálfum sem er viðfang allra rannsókna okkar, og hins vegar á
heimspekinni, þ.e. mannlegri viðleitni til að öðlast skilning á heiminum. Þennan
greinarmun þurrkar hún út með þeirri hugmynd sinni að heimurinn, og þá líka
efnisheimurinn, sé í eðli sínu andlegur. Aðeins andi sem stæði í miðju alheimsins
er hann hefði sjálfur skapað gæti látið allar einstakar staðreyndir þessa heims líða
fram hjá sér í stórfenglegri runu samfelldrar þróunar. En við mennirnir, endan-
legar verur, erum ekki í þessari aðstöðu, heldur sitjum við einhvers staðar úti á
greinunum sem vaxið hafa út frá einingunni, og getum vonast til að öðlast nokkra
þekkingu á því hvar við stöndum, með því að beita öllum þeim aðferðum sem
okkur standa til boða.
Í öðru lagi segir Lotze menn hafa sveiflast á milli tveggja öfga allt frá því er þeir
hófu að hugsa heimspekilega um heiminn. Annars vegar er myrk og tortryggin
afstaða, sem telur að hinn sanni kjarni tilverunnar sé afskekktur veruleiki sem
hugurinn muni aldrei öðlast aðgang að; hins vegar er djörf og vonglöð afstaða sem
telur að vísindin geti uppgötvað allar staðreyndir um heiminn, engin gáta sé svo
torræð og ógagnsæ að vísindin geti ekki, þegar til lengdar lætur, ráðið hana.
Lotze segist geta aðhyllst hvorugt þessara sjónarmiða. Hið fyrra sé örugglega
rangt: vissulega geti heimurinn verið svo flókinn að margt í honum sé og verði
óþekkt, en að ótrúlegt sé að heiminum verði skipt endanlega niður í tvo hluta
þannig að mannleg hugsun sé alltaf að glíma við ytri veruleika sem er henni að
eilífu óaðgengilegur. Þetta sjónarmið eða afstaða stríðir þannig gegn trú Lotzes á
einingu heimsins, sem hann hafði erft frá hughyggjunni. Hins vegar segir hann
að þessi trú hafi þó ekki verið nægilega sterk til að knýja hann til að aðhyllast
skilyrðislaust seinna sjónarmiðið sem lýst var. Heimspeki þykist vera vísindi sem
beita ákveðnum aðferðum til að tengja saman hugsanir. Því freistast heimspekin
til að ofmeta gildi aðferða sinna á tvennan hátt: hún hefur ríka tilhneigingu til að
líta svo á að þekking sé eina leiðin þar sem hugurinn kemst í samband við kjarna
raunverulegs eðlis heimsins,35 og að hin tilteknu bönd sem við notum til að knýta
33 Helstu fulltrúar þýsku hughyggjunnar voru, eins og kunnugt er, þeir Johann Gottlieb Fichte
(1762–1814), Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775–1854) og Georg Wilhelm Friedrich Hegel
(1770–1831).
34 Sbr. Lotze 1912a: XCIII.
35 Hér kunna þeir sem þekkja til hinnar svokölluðu „fyrri“ heimspeki Wittgensteins að sjá ákveðna
líkingu með hugmyndum Lotzes og greinarmun Wittgensteins á því að „segja“ og „sýna“: það