Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 116

116 Guðmundur Björn Þorbjörnsson
og Marx um firringu, og í ljósi þess dregnar fram kenningar Kierkegaards um
verkefnið að verða sjálf, sem leikur stóran hluta í allri hans heimspeki. Kierke-
gaard lýsir í verkinu einstaklingum sem misst hafa tengingu hver við annan vegna
sinnuleysis í mannlegum samskiptum. Því næst verður greint frá þeirri kenningu
Kierkegaards að fjölmiðlar beri meginábyrgð á því að fyrirbærið almenningur hafi
orðið til, sem er að hans mati fastur í jöfnunarferli sem miðar að því að lækka
einstaklinginn niður í lægsta mögulega samnefnara. Hugmyndir Heideggers um
Hina og das Man verða einnig reifaðar í þessu samhengi, en þær gefa aðra inn-
sýn í veruleika hins firrta samfélags heldur en jöfnunarkenning Kierkegaards, þó
að líkindin með þeim séu mikil. Inn í þessa umfjöllun fléttast vangaveltur um á
hvaða öld við lifum og hvernig við erum í sífelldum eltingarleik við hugmynda-
fræðilega sjálfsskilgreiningu. Póstmódernisminn er eitt afkvæmi tilrauna til þess
háttar skilgreininga, þó að hann hafni hefðbundinni hugmyndafræði. Með verk
Kierkegaards í huga verður þeirri spurningu varpað fram hvort ástandið hafi
nokkuð breyst, og hvort nútíminn greiði ekki leið mannsins til frekari firringar og
einangrunar í ríkari mæli en liðin tíð. Hvort þurfi eða eigi að breyta því og stöðva
þróunina, er hins vegar annað mál.
Nútíminn og firringin
Í verkum Kierkegaards er lögð rík áhersla á einstaklinginn og oftar en ekki finnst
lesandanum sem hann beini orðum sínum persónulega til sín. Kierkegaard býr
þannig til persónulegt samtal milli höfundar og lesanda. Áherslan liggur í því
að einstaklingurinn taki ábyrga afstöðu gagnvart veru sinni í heiminum. Ein-
staklingnum er falið það verkefni að verða sjálf, að skapa og mynda sér sína eigin
stöðu innan heims sem annars virðist fullur af þverbrestum og merkingarleysi.
Það er því ekki að ósekju að Kierkegaard er gjarnan titlaður hugmyndafræðilegur
faðir tilvistarstefnunnar. Þau viðmið sem Kierkegaard hafði sett varðandi mikil-
vægi þess að hafa einstaklinginn í forgrunni í allri heimspekilegri umræðu, og
andstyggð hans á kenningakerfum á borð við þau sem fyrirfinnast innan þýsku
hughyggjunar3 fengu hljómgrunn hjá hugsuðum á borð við Heidegger, Sartre,
Camus, Marcel, Buber, Jaspers, Tillich o.fl. á tuttugustu öldinni. Kierkegaard
hefði sjálfur gefið lítið fyrir slíkan titil, enda fyrirleit hann tilraunir mannsins til
þess háttar brennimerkinga sem gera lítið úr eiginlegu hlutverki mannsins – að
verða heilsteyptur einstaklingur. En þótt tilvistarstefnan sé að öllum líkindum
dottin úr tísku, býður ákall Kierkegaards til einstaklingsins á nítjándu öld upp
á sláandi líkindi við veruleika einstaklingsins á þeirri tuttugustu og fyrstu. Þótt
stef úr öðrum verkum Kierkegaards megi einnig heimfæra upp á daginn í dag,
3 Sú andstyggð sem Kierkegaard hafði á heimspeki Hegels grundvallast í andstöðu þess fyrrnefnda
við það að hægt væri að rúma mennskan veruleika innan kenningakerfis. Í athyglisverðri bók sinni,
Kierkegaard’s Relations to Hegel Reconsidered (2003), setur Jon Stewart fram þá kenningu að meint
andstyggð Kierkegaards á heimspeki Hegels hafi í raun stafað af notkun danskra samtímamanna
Kierkegaards á Hegel. Eigið viðhorf Kierkegaards til Hegels hafi verið jákvæðara en Kierkegaard-
fræðimenn hafa haldið fram hingað til. Stewart gengur svo langt að telja Kierkegaard í raun hafa
orðið fyrir beinum áhrifum frá verkum Hegels og sjáist það á heimspeki hans, sjá Stewart 2003.