Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 6

6
ferðalag. Stundum er hins vegar áfangastaðurinn þess eðlis að hann skiptir mestu.
Hver sá sem hefur farið á framandi staði til að skoða dýralíf og villta náttúru getur
vitnað um að þrátt fyrir að leiðin hafi verið ánægjuleg er það reynslan af því sem
maður kom til að sjá sem situr lengst í manni. Að leggja stund á heimspeki felst
því einnig í að skoða sig um, ef svo má að orði komast, á áfangastað. Það getur
verið mikilvægt að skoða sig vel um í þeim mikla sarpi sem saga heimspekinnar
er og kunna skil á helstu tímabilum og stefnum.
Ef maður ætti að líkja rannsókn á heimspeki nýaldar við ferðalag held ég að
safaríferð um gresjur Afríku kæmi fyrst upp í hugann. Á sautjándu og átjándu öld
er sjóndeildarhringurinn víður og skýr og himinninn heiður. Og maður leggur af
stað til að koma auga á „þá stóru“. Líkt og safaríferðamaðurinn leggur af stað með
lista yfir fimm helstu dýrategundirnar sem hann vill koma auga á snúast rann-
sóknir á heimspeki nýaldar allar um þá „fimm stóru“: Descartes, Spinoza, Locke,
Hume og Kant. Þegar aðra heimspekinga ber á góma er það yfirleitt með hliðsjón
af „vistkerfi“ þessara risa.
Þau sem hafa virt fyrir sér dýra- og plöntulíf í regnskógum þekkja hvernig katt-
ar- og dádýr eru minni heldur en á gresjunni og hversu hlutfallslega stór mörg hin
smærri dýr eru. Stundum veit maður ekki hvort það var hjörtur eða naggrís sem
skaust inn í laufþykknið. Sjóndeildarhringurinn er enginn og stundum er erfitt
að greina hvað snýr upp og niður. Það er einmitt stundum eins og að ferðast um
regnskóg að kanna heimspeki nítjándu aldar. Stærðir verða afstæðar, sjónarhornin
skipta mestu máli þar sem iðulega er eitthvað sem byrgir sýn og greinarmunurinn
á rótum og ávöxtum hugmynda liggur ekki í augum uppi. Og fyrst og fremst er
það hin organíska ofgnótt sem slær ferðalanginn út af laginu. Ég hef því pers-
ónulega látið nítjándu öldina vera að mestu leyti þegar kemur að heimspekirann-
sóknum. En ég stóðst ekki mátið þegar kom að því að velja þema fyrir Hug 2012.
Það var spennandi að sjá hvað myndi birtast í tölvupóstinum mínum eftir að ég
hafði óskað eftir efni í heftið. Og greinarnar sem bárust endurspegla þá óreiðu
sem heimspekileg hugsun á nítjándu öldinni er.
Sérstakt ánægjuefni er að birta þýðingu á texta eftir franska heimspekinginn
Jean-Marie Guyau. Undir lok nítjándu aldar benti margt til þess að Guyau yrði
sá heimspekingur sem síðari tímar myndu helst kenna við tímabilið. Áhrif hans
voru sérlega mikil og skrifaði meðal annars Ágúst H. Bjarnason doktorsritgerð
sína um heimspeki Guyau. Ég held að hér birtist í fyrsta skipti texti eftir hann
á íslensku og verður spennandi að sjá hver viðbrögð lesenda Hugar verða. Margt
bendir til að sú gleymska sem Guyau féll í eftir að tuttugusta öldin gekk í garð sé
jafn óverðskulduð og samtímaspár um mikilvægi hans fyrir sögu og þróun heim-
spekinnar. Þýski heimspekingurinn Hermann Lotze var annar slíkur heimspek-
ingur sem aldrei náði að halda sig á þeim stalli í heimspekisögunni sem margir
samtímamenn hans gerðu ráð fyrir að honum bæri. Grein Erlendar Jónssonar um
Lotze hér í heftinu er áhugaverð og löngu tímabær kynning á þessum sérstæða
heimspekingi.
Herbert Spencer er líklega sá hugsuður nítjándu aldar sem flestir hafa yndi
af að hunsa. Grein Jakobs Guðmundar Rúnarssonar er frískandi tilraun til að
Inngangur ritstjóra