Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 183

Hið margslungna sjálf: Sjónarhorn reynslu og fræða 183
ringulreið? Þær eru nokkrar. En mig langar að beina sjónum sérstaklega að einni
þeirra sem gæti skipt sérstaklega miklu máli í þessu samhengi. Þegar niðurstöður
rannsókna taugavísindamanna eða taugasálfræðinga á sjálfinu eru lesnar kemur
í ljós að miklu púðri er iðulega eytt í að útskýra hvernig tilraunir eru úr garði
gerðar, ásamt því að ræða um niðurstöður tilraunanna og túlka þær. En skortur á
skýrleika hvað varðar hugtökin sem notuð eru leiðir til þess að spurningarnar sem
varpað er fram verða óskýrar og þar með verður fyrirkomulag tilraunanna, sem
ætlað er að veita svör við spurningunum, líka málum blandið.
Til að varpa ljósi á þessi mál skulum við leiða hugann að rannsóknum taugavís-
indamanna á því hvernig maður ber kennsl á andlit sín sjálfs. Venjulega hefur ver-
ið gengið út frá því að ef tiltekin svæði í heilanum sýna meiri virkni þegar maður
ber kennsl á andlit manns sjálfs (í samanburði við það sem gerist þegar maður ber
kennsl á önnur andlit sem eru manni vel kunnug) þá hljóti þessi sömu svæði að
vera sá staður í heilanum sem sjálfið á sér samsvörun í, eða í það minnsta kjarni
þessarar samsvörunar.29 Á sama hátt hefur hinu svokallaða spegilkennslaprófi
óspart verið beitt í rannsóknum í þróunarsálfræði og samanburðarsálfræði vegna
þess að litið hefur verið á þann hæfileika barna (svo ekki sé minnst á simpansa,
fíla, höfrunga og skjóa) að bera kennsl á andlit sitt í spegli sem hinn endanlega
prófstein á það hvort umrædd lífvera viti af sér.30 Það er hinsvegar enginn vandi
að láta sér detta í hug andmæli gegn þeirri hugmynd að það að geta borið kennsl
á sjónræna endurbirtingu á okkar eigin andliti hljóti að fela í sér tiltekinn kjarna
þess að vita af sjálfum sér, hvað þá að í þessu felist nauðsynlegt skilyrði fyrir sjálfs-
vitund. Hægt er að reiða fram margs konar rök fyrir því að það að bera kennsl
á sjálfan sig í spegli sé býsna flókið afbrigði sjálfsvitundar sem búi yfir vísun til
hins félagslega – að sjá andlit sín sjálfs er að sjá sig eins og aðrir sjá mann – og að
af þeim sökum séu spegilkennslin engan veginn til marks um upprunalega gerð
sjálfsvitundar heldur hvíli þau á ýmsum dýpri og frumlægari afbrigðum hennar.
En í þeim fræðiritum sem hér um ræðir er iðulega látið undir höfuð leggjast að
gefa atriðum sem þessum gaum.
Til að skýra mál mitt enn frekar langar mig að taka eitt dæmi í viðbót, þ.e.
nýlega grein eftir hinn nafntogaða einhverfusérfræðing Simon Baron-Cohen. Í
upphafi greinarinnar skrifar hann:
Sú hugmynd að þættir sem varða taugakerfið geti valdið því að menn
glati tilteknum horfum sjálfsins hefur vísindalega þýðingu vegna þess að
hún gefur okkur fyrirheit um að við getum bætt þekkingu okkar á því
hvað sjálfið er. Í þessum kafla tekst ég ekki á við þá vandmeðförnu spurn-
ingu hvernig skilgreina eigi sjálfið […]. Þess í stað fellst ég á að þetta
orð vísi til einhvers sem við þekkjum og velti því upp spurningunni: er
fólk með einhverfu í gildru – sem stafar af taugafræðilegum þáttum – og
neyðist af þeim sökum til að beina allri athygli sinni að sjálfum sér?31
29 Gillihan og Farah 2005.
30 Sjá Lewis 2003.
31 Baron-Cohen 2005: 166