Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 32

32 Steinunn Hreinsdóttir
miðjunnar miðar einnig að því að steypa mannlega hugsun í sama mót þar sem
okkur greinir ekki á; við eigum helst að sameinast í rökmiðjuhugsuninni, í tryggri
værð hennar og festu. Um sannleikann er engum frekari blöðum að fletta. Fyrir
utan rökmiðjuna er hins vegar allt það sem hefur slegið sér á frest og varðar góðan
vilja, kröftugan lífsneista, virkni tilfinninga og sköpun sjálfs sín, en eftir stendur
steinrunnin bölhyggjan, svartnættið og vondur vilji.
Þá er tíminn að mati Schopenhauers einnig vondur og miskunnarlaus þar sem
hann er formið sem virkjar viljann.23 Hluti af kvöl tilverunnar er fólginn í því
að „tíminn þrýstir stöðugt á okkur, ann okkur aldrei hvíldar, en er alltaf á eftir
okkur eins og harðstjóri með svipuna á lofti“.24 Ekkert uppfyllt markmið getur
bundið enda á viljann, því tíminn leyfir það ekki. Hamingjan er því aldrei í hendi;
hún gengur okkur stöðugt úr greipum. Við náum ekki utan um hamingjuna og
klófestum ekki svo glatt núið í tíma sem líður. Vitundin um tímann sem vondan
tengist rökmiðjuhugsuninni um að maðurinn komist aldrei yfir skortinn og er
þannig fyrirfram tengd þjáningu og kvíða.
Bölhyggjan er hugmynd sem felur í raun í sér að öllum tilfinningum er ýtt til
hliðar á kostnað kenningarinnar. Það þýðir að þjáningin er ekki lengur tilfinning,
heldur ástand sem einkennist af viljaleysi, áhugaleysi og tilfinningaleysi. Bölhyggj-
an verður hagkerfi án tilfinninga sem rænir manninn eðlislægum vilja sínum og
allri árvekni gagnvart lífinu; hann hættir að finna til og skynja. Hún hneigist að
siðferðilegum boðskap um að okkur beri að líta á heiminn sem eðlislægt slæman,
sem leiðir loks til meinlætahyggju, siðfræði samúðar og sjálfsafneitunar.
Hugtakið og sannleikurinn
Samkvæmt Derrida verður merkingin til og er fyrir tilstilli mismunarins – í krafti
þess sem ekki er. Það er alltaf eitthvað (dulið) í orðræðunni sem hleypur undan
og slær sér á frest. Það þýðir að það er engin endanleg merking né hugmynd til,
því málið dylur alltaf eitthvað um leið og það festir hönd á einhverju. Hugtökin
ná því aldrei utan um veruleikann fölskvalausan.
Schopenhauer gerir sér það ljóst að hugtökin, sem eru sértæk og hugmyndir í
raun, ná aldrei utan um hina hreinu og milliliðalausu skynjun. En með fastri rök-
miðju og með hugtakið skort að vopni þröngvar hann viljanum í endanlegt við-
horf um þjáningu tilvistarinnar. Hugtakið skortur, eitt og sér, felur í sér meðvísun,
yrðingarinntak og neikvæðan talfólginn mátt.25 Skortur í sjálfu sér skírskotar til
þjáningar og vísar ósjálfrátt í dökka mynd af lífinu sem tengist neyð og ótta. Við
þekkjum skort í verstu mynd sem vatnsskort, blóðskort, hungursneyð og félags-
skort. (Schopenhauer nefnir sérstaklega vatnsskort og hungursneyð sem dæmi
um skort í greiningu sinni á viljanum.) Orðavalið passar vel inn í kerfishugsun
Schopenhauers um þjáninguna og er eins konar klækjabragð til að leggja stein í
götu skilafrestsins og þar með skilningsins – og gera þjáninguna endanlega.
Samkvæmt Derrida er afbyggingin alltaf í sjónmáli í skilafrestinum, sem þýðir
23 Schopenhauer 2008: 426.
24 Schopenhauer 2004: 2.
25 Talfólginn máttur (e. illocutionary effect) er hugtak frá breska heimspekingnum J. L. Austin og
felst í óyrtum mætti málgjörða sem tengist ætlun málnotanda.