Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 104

104 Erlendur Jónsson
saman mismunandi einingar í reynslu okkar séu líka þau bönd sem knýta sam-
an þætti hins raunverulega heims. En margt gerist í huga okkar sem skilningur
okkar skoðar aðeins að utanverðu og getur ekki náð tæmandi handfestu á. Sá sem
aðhyllist hina seinni afstöðu og er sannfærður um að enginn afkimi raunveruleik-
ans sé óaðgengilegur huga okkar getur því ekki gert ráð fyrir að hugsunin sé hið
nákvæma tæki sem veitir okkur aðgengi að innsta kjarna veruleikans.
Enn annað atriði sem Lotze finnur hughyggju Hegels til foráttu er að
þessi heimspeki leitaðist við að afhjúpa með hinni díalektísku aðferð
sinni allt inntak hins efnislega og siðfræðilega heims, skipa hverjum
einstökum hlut nákvæmlega á þann stað þar sem hann átti að vera í
skipulagi heimsins; en eftir að búið var að því hafði þessi heimspeki lít-
ið að segja um hlutinn annað en að honum hafi verið skipað á þennan
ákveðna stað […].36
Viðbrögðin við þessari afbökun á heimsmyndinni hafi m.a. verið sú heimspeki
sem Schelling setti fram á síðasta hluta ferils síns, er var eins konar tilvistarspeki,
eða „jákvæð heimspeki“ eins og Schelling kallaði hana sjálfur.37
Lotze telur það algengasta galla heimspekiiðkunar að hana skorti þrautseigju
og staðfestu. Menn láti sér oft nægja eina leiðandi hugsun sem lýstur niður og
varpar ljósi á ákveðna hlið veruleikans, en skilur aðrar hliðar eftir í niðamyrkri.
Miklu mikilvægara, telur hann, er að skoða hverja grundvallarhugsun fyrir sig og
allar hugsanlegar afleiðingar hennar til að athuga að hve miklu leyti hún stang-
ast á við veruleikann og á hvaða andartaki hún hættir að gera gagn. Kostur vís-
indalegrar rannsóknar liggur í slíkri viðþolslausri könnun þar sem hvert atriði er
skoðað fyrir sig í ró og næði og í rökréttri röð.38 Þessar hugleiðingar Lotzes eru
augsýnilega innblásnar af hugsunarhætti náttúruvísinda, sem er andstæður hinni
rómantísku hugsjón hughyggjunnar þar sem heimurinn er ein rökræn heild ofin
af mannshuganum, og Lotze hefur e.t.v. tileinkað sér með námi sínu í læknis-
fræði. Mynd náttúruvísindanna er af manninum sem glímir við utanaðkomandi
náttúru, reynir að skilja hana af veikum mætti, en ræður ekki við að skilja heiminn
í heild sinni, heldur verður að afgreiða takmarkað svið í hvert skipti, t.d. skýra
ákveðin náttúrufyrirbæri.
Sérhver heimspeki leitast við að setja fram niðurstöður sínar sem kerfisbundna
heild og Lotze hefur í sjálfu sér ekkert á móti því. En það hvernig niðurstöðurnar
eru tengdar saman, samræmdar og felldar hver undir aðra skiptir miklu máli.
Lotze viðurkennir að nauðsynlegt sé að flokka þær spurningar sem leitað er svars
við, en telur að margar mismunandi flokkanir séu leyfilegar. Tilbúnar flokkunar-
sem Lotze kallar „þekkingu“ svarar til þess sem Wittgenstein kallar svið þess sem hægt er að
„segja“, og það sem Lotze talar um sem svið veruleikans sem skilningurinn skoðar „aðeins að
utanverðu“ svarar til þess sem Wittgenstein kallar „ósegjanlegt“.
36 Lotze 1912a: XCVI.
37 Sbr. t.d. Schelling 1965: 727. Umfjöllun um jákvæða heimspeki Schellings er t.d. að finna í Facken-
heim 1954.
38 Sjá Lotze 1912a: CXVII–CXIX. Hér gætir hugmynda sem löngum hafa einkennt rökgreiningar-
heimspeki og kunna að hafa haft áhrif á Russell og Moore.