Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 79

Vilji og skynsemi 79
Eins og sjá má í tilvitnun (iv) er vilja að engu getið en ef lesið er aðeins lengra í
Grundvellinum verður ljóst að sá náttúrulegi eiginleiki eða „verkfæri“ sem Kant
hefur í huga er ekki viljinn heldur skynsemi mannsins. Það er náttúrulegt hlut-
verk skynseminnar, eða tilgangur, að kalla fram vilja sem er góður í sjálfu sér.14
Kant gekk óhikað útfrá réttmæti þeirrar hugmyndar að náttúran úthlutaði
„eigin leikum í ákveðnu augnamiði“ og skynsemin var þar engin undantekning.
Ef ekki væri fyrir vilja sem væri „góður í sjálfum sér“ væri skynsemin tilgangslaus
og samkvæmt hugmyndum Kants eiga öll náttúruleg fyrirbæri sér náttúrulegan
tilgang.15 Það gekk þvert gegn hugmyndum Spencers að líta svo á að náttúran
„úthluti eiginleikum í ákveðnu augnamiði“, en Kant heldur því aldrei fram að
viljinn sé slíkur eiginleiki. Enn fremur má túlka tilgangshyggju Kants á þá leið
að maðurinn verði nauðsynlega að ganga útfrá hugmyndinni um tilgang ef hann
vill öðlast skilning og þekkingu á náttúrulegum fyrirbærum, þ.e.a.s. að það verði
að gera ráð fyrir tilgangi frá röklegu sjónarmiði, að hún sé hugmynd sem komi
skipulagi á þekkingu mannsins á veruleikanum.
Gagnrýni Spencers virðist því ekki standast að þessu leyti því jafnvel þó að
eitthvað sé gruggugt við þá hugmynd að náttúran „úthluti eiginleikum í ákveðnu
augnamiði“ og ekki sé hægt að gera ráð fyrir því að skynsemi mannsins þjóni
eðlislægum eða náttúrulegum tilgangi á fullkominn hátt þá fylgir það ekki nauð-
synlega að afskrifa verði hugmyndina um að góður vilji hafi skilyrðislaust gildi í
sjálfu sér.
Í heild einkennist gagnrýni Spencers fyrst og fremst af einstrengingslegri túlk-
un á stuttum textabrotum úr Grundvellinum sem eru ekki lesin í samhengi. Til
að mynda virðist Spencer halda að þar sem Kant kynnir hugmyndina um að
„ekkert sé fyrirvaralaust gott nema góður vilji“ til sögunnar strax á fyrstu síðum
Grundvallarins hljóti það að vera gefin forsenda, en eins og lesendur verksins
komast að raun um er verkið í heild sinni tilraun til að færa rök fyrir þeirri hug-
mynd. Svo virðist sem gagnrýni Spencers byggi fyrst og fremst á kreddukenndri
trú hans sjálfs á réttmæti siðferðilegrar nytja- og afleiðingahyggju.
Vilji, skynsemi og frelsi
Gagnrýni Spencers missir því marks en eftir stendur að hann benti réttilega á
að náttúruleg tilgangshyggja Kants er mikilvægur þáttur í allri heimspeki hans
og réttmæti hennar hefur hugsanlega áhrif á alla siðakenningu hans. Sú var í
það minnsta afstaða Spencers sem taldi að í ljósi þeirrar tilgangshyggju sem má
lesa út úr heimspeki Kants yrði að hafna allri siðfræði hans. Gagnrýni Spencers
undirstrikar einnig, þó að hann fylgi þeim þræði ekki eftir, að siðakenning Kants
hvílir að hluta til á tilteknum skilningi á mannlegum vilja ekki síður en á tiltek-
inni hugmynd um siðferðilegt gildi. Hér verður að hafa hugfast að þó að Spencer
gagnrýni náttúrulega tilgangshyggju Kants hafnar hann því ekki að vilji mannsins
14 Kant 2003: 100–101.
15 Sama rit: 102–103.