Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 42

42 Róbert H. Haraldsson
eitt þeirra í stað andlegrar velferðar í meginniðurstöðunni. Það væri að setja hluta
fyrir heildina. Margir túlkendur Mills hafa því leitað út fyrir rökin fjögur í við-
leitni sinni til að umorða meginniðurstöðuna.
Ýmsir túlkendur hafa t.d. sett lýðræði, dyggðugt samfélag eða gott samfélag í
stað andlegrar velferðar Mills. Hugsunarfrelsi og málfrelsi verða þá ófrávíkjanleg
skilyrði virks lýðræðis o.s.frv.22 Í Frelsinu er hins vegar hvergi staðhæft að hugs-
unarfrelsi og málfrelsi séu ófrávíkjanleg skilyrði lýðræðis. Ein ástæða er e.t.v. sú
að Mill leiðir ekki rök að prentfrelsi í kafla tvö en prentfrelsi er jafnan talið nauð-
synlegt fyrir lýðræði; fjölmiðlar hafi eftirlit með stofnunum lýðræðisins í nafni
almennings. Mill lítur hins vegar svo á að baráttan fyrir prentfrelsi á Englandi
á hans tíma sé unnin og óþarfi sé að endurtaka rökin fyrir prentfrelsi (55). Ófáir
túlkendur Mills setja æðra sjálf (e. higher self) í stað andlegrar velferðar; það sé
einungis með nær algeru hugsunarfrelsi og málfrelsi að við getum uppgötvað og
ræktað okkar æðra sjálf. Þessi túlkun er til þess fallin að tengja Frelsið við annað
höfuðrit Mills, Nytjastefnuna, sem byggist eins og kunnugt er m.a. á því að gera
greinarmun á óæðri og æðri ánægju en þá síðarnefndu öðlast menn eingöngu með
því að virkja og rækta æðri sálargáfur sínar.23 Nokkur tilbrigði eru til við þessa
túlkun.24 David O. Brink heldur því t.d. fram að röksemdafærsla Mills sé sú „að
hugsunarfrelsi og málfrelsi séu nauðsynleg til að við getum fullkomnað eðli okkar
sem framsæknar verur [progressive beings]“.25 Daniel Jacobson setur „einstaklings-
eðli“26 („individuality“) í stað „andlegrar velferðar mannkyns“ í umfjöllun sinni
um höfuðrök Mills fyrir hugsunarfrelsi og málfrelsi. O’Rourke gerir það einnig
í bók sinni John Stuart Mill and Freedom of Expression en hún geymir ítarlegustu
umfjöllun sem ég hef fundið um annan kafla Frelsisins.27
Vert er að staldra sérstaklega við umfjöllun O’Rourkes. Hann er einn sárafárra
túlkenda Mills sem heldur til haga orðalaginu um andlega velferð mannkyns þótt
hann geri lítið sem ekkert með það.28 Hann segir raunar hvergi berum orðum
22 Sjá t.d. Barendt 2005: 9.
23 Mill 1861/1998: 103–105.
24 Svavar Hrafn Svavarsson (2007) hefur rannsakað tengsl annars kaflans (um málfrelsi) og þriðja
kaflans (um þroska einstaklingseðlisins) í ljósi ævilangs áhuga Mills á Forn-Grikkjum, einkum
dálætis hans á Sókratesi og Períklesi. Svavar kemst að eftirfarandi niðurstöðu: „Frelsi er nauðsyn-
legt fyrir gagnrýni og gagnrýni er nauðsynleg fyrir þroska“ (59).
25 Brink 2008: 47.
26 Ég fylgi þýðendum Frelsisins, Jóni Hnefli Aðalsteinssyni og Þorsteini Gylfasyni, og nota „ein-
staklingseðli“ um „individuality“ þar sem ég hef ekki fundið neitt betra orð. Í íslenskunni er þó
merkingarauki sem kemur með orðinu „eðli“ sem ekki er í enskunni.
27 Daniel Jacobson skrifar: „Ef við samþykkjum þá forsendu Mills að óheft umræða um skoðanir og
tilfinningar [sentiments] sé skilyrði [prerequisite] fyrir þroska einstaklingseðlisins […]“ ( Jacobson
2000: 295). Að vísu lýsir Jacobson þessu sem forsendu sem Mill gefur sér en ekki niðurstöðu
rökfærslu hans.
28 O’Rourke 2001. Tvisvar í umfjöllun sinni um annan kafla Frelsisins vísar hann til síðari hluta meg-
inniðurstöðunnar þess efnis að öll önnur velferð mannkyns byggist á andlegri velferð mannkyns
(92 og 96) og í niðurstöðukafla bókarinnar vitnar hann síðan í meginniðurstöðu Mills nokkurn
veginn í heild sinni án þess að gera andlega velferð að sérstöku umtalsefni (162). Að þessu leyti er
umfjöllun hans ekki ósvipuð umfjöllun Mills a.m.k. að forminu til: Orðalagið „andleg velferð“ er
í báðum tilvikum notað á lykilstöðum í viðkomandi verki án þess að það sé útskýrt sérstaklega.
Mér er hins vegar ljúft og skylt að viðurkenna að ég hef ekki náð að skoða allt sem um efnið hefur
verið skrifað.