Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 87

Vilji og skynsemi 87
tilvist hans í skilningi Kants.39 Spencer taldi hins vegar að viljinn og skynsemin
kæmu fram sem hluti af náttúrulegri þróun mannsins og ættu upphaf sitt í „dýrs-
legri tilvist“ hans en gerðu honum kleift að stýra breytni sinni á meðvitaðan og að
lokum siðferðilegan máta í samfélagi við aðra menn. Kant og Spencer nálgast því
vilja mannsins úr gjörólíkum áttum.
Spencer leit á vitsmunalega þætti mannsins, þ.m.t. vilja hans, sem sálfræðilegt
viðfangsefni sem væri engu að síður á vettvangi heimspekinnar. Sálfræði Spencers
er hluti af langri hefð sálfræðilegrar tengslahyggju sem hafði sett sterkan svip á
breska heimspekihefð allt frá verkum Thomas Hobbes (1588–1679). Tengslahyggja
felur í sér miðlægt hlutverk hugtengsla eða tengsla hugmynda (e. association of
ideas) í sálarlífi mannsins eða starfsemi hugans þar sem ein hugmynd eða til-
finning kallar sjálfkrafa á aðra. Rætur þessarar hefðar má rekja allt aftur til sál-
fræði Aristótelesar en heimspekingar á borð við John Locke (1632–1704) og
David Hume (1711–1776) gerðu tengslahyggju að hornsteini heimspeki sinnar um
mannshugann og lögðu áherslu á löggengi hugtengsla.40
Grundvallarforsenda tengslahyggjunnar, þ.e.a.s. að hugarstarf mannsins sé lög-
bundið, býður hinsvegar upp á mjög ólíkar útfærslur. Í grófum dráttum má segja
að í upphafi nítjándu aldar hafi tvær ráðandi túlkanir þegar verið búnar að festa
sig í sessi og má til hægðarauka kenna þær við vélhyggju annarsvegar og innsæis-
hyggju hinsvegar. Frá sjónarhóli vélhyggjunnar var mannshugurinn algjörlega
lögbundinn og óvirkur. Innan þessarar túlkunar rúmast því mjög ólík viðhorf eða
allt frá efnishyggju Davids Hartley (1705–1757) og skynhyggju Condillacs (1715–
1780) til raunhyggju í anda James Mill (1773–1836) og Johns Stuarts Mill (1806–
1873). Samkvæmt þessari túlkun útskýrðu lögbundin hugtengsl starfsemi hugans
að öllu leyti. Á hinn bóginn má líta á Thomas Reid (1710–1796) sem brautryðjanda
innsæishyggju sem gerði ráð fyrir að maðurinn hefði yfir að ráða virkum sálar-
gáfum eða virkum huga sem gerðu manninum kleift að draga sannar ályktanir um
tengsl hugmynda. Líta má á heimspekinga á borð við Dugald Stewart (1753–1828),
William Hamilton (1788–1856) og Herbert Spencer sem sporgöngumenn Reids
í þessu tilliti.41
Reid var samtímamaður Kants, og segja má að þeir hafi verið samstíga að því
leyti að hvorugur áleit að sálfræði gæti tekið á sig sömu mynd og almenn náttúru-
vísindi í anda eðlisfræði Newtons. Í Gagnrýni hreinnar skynsemi (1781) sýndi Kant
m.a. fram á að hægt væri að færa skynsamleg rök fyrir andstæðum kenningum um
eðli sálarinnar og að þekking okkar á mannssálinni yrði aldrei hafin yfir efa. Um
svipað leyti gagnrýndi Reid þá sálfræðilegu mynd af manninum sem einkenndi
heimspeki Lockes og talsmanna skynhyggju í hans anda á borð við Condillac.42
Bæði Kant og Reid töldu að frá röklegu sjónarmiði væri ómögulegt að rannsaka
39 Kant 2010: 43.
40 Jörgen Pind 2006: 83.
41 Francis 2007: 171–172.
42 Þekktustu verk Reids, Essays on the Intellectual Powers of Man (1785) og Essays on the Active Powers
of the Human Mind (1788), fjalla um sálargáfur mannsins og gerð hugans.