Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 154

154 Jean-Marie Guyau
þetta afl hvatanna vera fyrsta náttúrulega jafngildi yfirnáttúrulegrar skyldu. Nytja-
stefnumennirnir eru ennþá of uppteknir af hugleiðingum um tilgang: þeir hugsa
ekki um annað en markmiðið sem fyrir þeim er nytsemin sem aftur er smættuð í
ánægju. Þeir eru sældarhyggjumenn, þ.e. þeir gera ánægjuna, hvort sem hún er
einstaklingsbundin eða felur í sér samkennd, að driffjöður andlegs lífs. Við horf-
um hins vegar á málin frá sjónarhóli áhrifsorsakar frekar en tilgangs. Við tökum
eftir orsök að verki í okkur áður en leitin að ánægju verður að markmiði: þessi
orsök er lífið sem í samræmi við eðli sitt reynir að vaxa og breiða úr sér og finnur
síðan fyrir ánægju sem afleiðingu, en hefur hana ekki endilega að markmiði. Líf-
veran er ekki einföld reiknivél að hætti Benthams, endurskoðandi sem færir til
bókar gróða og tap: að lifa er ekki að reikna, heldur að hafast að. Í lífverunni er
uppsafnað afl, varasjóður virkni sem tæmir sig ekki vegna ánægjunnar af því að
tæma sig, heldur vegna þess að hann verður að tæma sig : orsök getur ekki sleppt því
að orsaka afleiðingar sínar, jafnvel þótt hún taki ekki mið af neinum tilgangi.
Þar með komum við að grundvallarkennisetningu okkar: skyldan er ekkert ann-
að en heiti sem er slitið úr samhengi við getuna sem hneigist óhjákvæmilega til
athafnar. Með skyldu eigum við ekki við annað en getuna sem yfirstígur raunveru-
leikann, og verður gagnvart honum að hugsjón, verður það sem hún á að vera því
að hún er það sem getur orðið, því að hún er frjókorn framtíðarinnar sem brýst
nú þegar út fyrir nútíðina. Siðferði okkar á sér engan yfirnáttúrulegan grundvöll;
allt er afleiðing lífsins og aflsins sem innifalið er í lífinu: lífið setur sér sín eigin
lögmál vegna stöðugrar tilhneigingar sinnar til að þróa sig. Það býr til skyldu sína
til athafna úr getu sinni til athafna.
Við höfum sýnt fram á að í staðinn fyrir að segja: Ég verð, þess vegna get ég, er
réttara að segja: Ég get, þess vegna verð ég. Af þessu leiðir ákveðna ópersónulega
skyldu sem skapast af sjálfri getunni til athafna. Þetta er fyrsta náttúrulega jafngildi
hinnar leyndardómsfullu og yfirskilvitlegu skyldu.
Annað jafngildið fundum við í kenningunni um hugmyndakrafta sem sett var
fram af núlifandi heimspekingi: hugmyndin um æðri athöfn, sem og allar athafnir,
er kraftur sem vinnur að því að gera hana að veruleika.1 Hugmyndin er í sjálfri sér
upphafið að framkvæmd æðri athafnar. Skyldan er frá þessu sjónarhorni einungis
djúp tilfinning fyrir samsemd hugsunar og athafnar. Hún er þannig tilfinning fyrir
einingu verunnar, einingu lífsins. Sá sem lagar athafnir sínar ekki að sínum háleit-
ustu hugsunum er í baráttu við sjálfan sig, klofinn hið innra. Einnig að þessu leyti
erum við komin handan við sældarhyggjuna. Málið snýst ekki lengur um útreikn-
ing á ánægju, um reikningsskil og tilgang: það snýst um að vera og að lifa, að finna
fyrir tilveru sinni, að finna fyrir lífi sínu, að framkvæma eins og maður er og eins
og maður lifir, að vera ekki eins konar lygi í verki, heldur sannleikur í verki.
Þriðja jafngildi skyldunnar er fengið að láni frá skynjuninni, en ekki frá hugs-
uninni eða athöfnunum eins og hinar fyrri. Það er stighækkandi samruni skynjana
og sífellt félagslegra eðli æðri ánægju sem leiðir af sér eins konar skyldu eða æðri
nauðsyn sem ýtir okkur jafn náttúrulega og röklega og áður í átt að öðrum. Með
1 [Heimspekingurinn sem um ræðir er Alfred Fouillé, stjúpfaðir Guyau, sem setti fram hugtakið í
bókum sínum La liberté et le déterminisme og La critique des systèmes morales et contemporains.]