Hugur - 01.01.2012, Blaðsíða 122

122 Guðmundur Björn Þorbjörnsson
upphafsárum tuttugustu og fyrstu aldar. Sögnina að jafna hafði Kierkegaard áður
kynnt til sögunnar í kandídatsritgerð sinni, Om Begrebet Ironi, sem það er jafnar
hið mannlega út í samfélaginu. Kierkegaard leit á hlutverk fjölmiðla og uppgang
þeirra, opinbera umræðu og frjálsari skoðanaskipti milli einstaklinga og hópa
síður en svo jákvæðum augum, öfugt við marga eftirmenn sína.
Í verki sínu Strukturwandel der Öffentlichkeit frá árinu 1962 gerir Habermas
grein fyrir almannasviðinu, sem nú er orðið löngu þekkt hugtak innan hug- og
félagsvísinda. Habermas skilur almannasvið borgarastéttarinnar sem sviðið þar
sem einstaklingar koma saman sem almenningur, frjálsir til að ræða og hug-
leiða ríkjandi stjórnarhætti þess samfélags sem þeir lifa í.27 Í Nútímanum minnir
Kierkegaard hins vegar lesendur sína í sífellu á að frjálsar samræður á borð við
þær sem Habermas lýsir, milli einstaklinga og hópa, séu í raun ekki frjálsar. Þær
eru ekki frjálsar vegna þess að tíðarandinn er þrælbundinn fjölmiðlum, sem jafna
að endingu út allan mismun milli manna og afmá stéttastöðu og gildi. Habermas
leit hins vegar almannasviðið, sem hann taldi taka á sig mynd um miðja átj-
ándu öld þegar fjölmiðlar og félagslegir samkomustaðir urðu vettvangur fyrir
nýja pólitíska umræðu, ekki eins neikvæðum augum. Að mati Habermans nýttu
fylgismenn upplýsingarinnar sér rými almannasviðsins til að ræða af skynsemi
hvernig hægt væri að endurskilgreina samband ríkisvaldsins og þegnanna. Borgir
og bæjir voru ekki lengur einungis efnahagslegur miðpunktur borgarsamfélags-
ins, heldur urðu þær að vettvangi fyrir umræður sem mynduðust á kaffihúsum,
í bókaklúbbum og með tilkomu útgáfufélaga og fjölmiðla.28 Þetta er einmitt sá
veruleiki sem Kierkegaard leggur fæð á, því í hans augum hafði almenningur
glatað allri tengingu við hið heilsteypta og sérstaka. Það sem lítur út fyrir að
vera dyggðugt verkefni fyrir hinn skynsama talsmann upplýsingarinnar, er fyrir
Kierkegaard alvarlegt skref aftur á bak. Í raun kristallast þannig munurinn á þeim
í óforbetranlegri vantrú Kierkegaards á bæði fjölmiðlum og almenningi. Fyrir
Kierkegaard verður almenningur til fyrir tilstuðlan fjölmiðla, og slíkt er aðeins
mögulegt á „áhyggjulausri vangaveltuöld“.29
Eftir því sem líður á nítjándu öldina taldi Habermas að síga tæki á ógæfu-
hlið almannasviðsins, ef svo má að orði komast. Í síðari hluta Strukturwandel
der Öffentlichkeit greinir Habermas frá því hvernig vettvangi almannasviðsins
fer hnignandi á nítjándu og tuttugustu öld, sem helst í hendur við aukinn vöxt
fjölmiðla og tilhneigingar þeirra til að þjónusta hin ríkjandi öfl og auðvaldið.
Í stað þess að leggja rækt við skynsamlega umræðu og heilbrigð skoðanaskipti
varð almannsviðið þannig að vettvangi sem fjölmiðlar gátu misnotað.30 Habermas
kemur því að í lok verksins að von sé til þess að ógöngum almannasviðsins sé hægt
að snúa við undir réttum félagslegum og pólitískum kringumstæðum.
Habermas telur eftirsóknarvert að almannasviðið nái fyrri hæðum, og skynsam-
legar ákvarðanir séu teknar á hinum opinbera vettvangi að undangengnu samtali
27 Habermas 1989: 27.
28 Habermas 1989: 50.
29 Kierkegaard 1978: 90.
30 Habermas 1989: 130–133.