Hugur - 01.01.2012, Page 27
Viljafrumspeki og bölhyggja Schopenhauers 27
sársaukafull í þeim tilfellum sem við náum ekki að fullnægja viljanum, eða við
fyllumst leiða þegar okkur tekst að fullnægja honum vel og fyrirhafnarlítið. Vilji
mannsins er annað hvort vannærður eða ofmettaður. Í báðum tilfellum er um að
ræða skort ; í fyrra tilfellinu er skorturinn vegna óuppfylltra langana okkar, í síðara
tilfellinu felst skorturinn í því að viljinn velji sér ekki (skorti) viðfang.
Þessi tvennu rök Schopenhauers fyrir eðlislægri bölhyggju bera það með sér
að tilveran hafi ekkert jákvætt gildi; streð mannsins er tilgangslaust og mann-
lífið er sorglegur harmleikur. Öll áreynsla hamingjunnar vegna er því einfaldlega
„afbökun, villigötur“.15 Það að vilja og vera til er einfaldlega villa. Schopenhauer
líkir tilvist mannsins við pendúl sem sveiflast fram og aftur „milli sársauka og
leiða og þetta tvennt er í raun grundvallarþættir tilverunnar […].“16 Hvert ein-
asta mannslíf færist taktfast fram og aftur milli þjáningar (vegna skortsins) og
þjáningar (vegna leiða). Í raun er um tvítekningu að ræða á því sama og ekkert
svigrúm gefst fyrir ánægjuna þegar við uppfyllum langanir okkar. Þjáningin er
óumflýjanleg og verður ávallt endanleg útkoma viljans; langanir okkar eru í eðli
sínu sársauki og vansæld er okkar eðlilega ástand. Af þessum sökum getum við
aldrei öðlast varanlega hamingju eða hugarró. Eðlislæg bölhyggja er með öðrum
orðum nauðsynleg; heimurinn verður ekki betri en hann er.
Gagnrýni á rök fyrir eðlislægri bölhyggju
Skorturinn er gróf og þröng greining á viljafyrirbærinu, þar sem skortur er aðeins
upphaf og afmarkaður hluti af viljaferli mannsins. Viljinn er í stöðugu ferli og í
ófyrirsjáanlegri verðandi. Viljinn sækir ávallt fram á við og tengist staðbundnu
viðfangi sínu og markmiði; hann ávinnur sér jafnan eitthvað og ánægjan öðlast
gildi þegar okkur tekst að uppfylla óskir okkar. Við upplifum öll mótlæti í lífinu,
sem veldur okkur vonbrigðum og skapraunum, en reynslan segir okkur að það eru
til jákvæðar tilfinningar; við gleðjumst þegar við náum litlum jafnt sem langþráð-
um markmiðum okkar. Það ætti því að vera svigrúm fyrir ánægjuna og jákvætt
gildi hennar þegar við komumst yfir skortinn.
Það er ekki rétt að halda því fram að allur vilji sé þjáningarfullur sökum þess
að hann grundvallist á skorti. Viljinn er hvati til að hafast að og viðleitni til þess
að binda endi á skortinn. Simmel bendir einmitt á í gagnrýni sinni á bölhyggju
Schopenhauers að „skorturinn verður jafnan ekki þjáningarfullur ef á honum er
mjúklega ráðin bót af viljanum á leið að markmiði hans“.17 Vilji er því ferlið frá
því að „skorta“ til þess að ávinna sér eitthvað. Í viljaferlinu er alltaf eitthvað sem
birtist. Tilhlökkunin, vonin og eftirvæntingin eru innbyggðar í mannlega hugsun
og eru ánægjulegar í sjálfu sér, hvernig svo sem útkoman verður. Í voninni tendr-
ast ánægjan og stigmagnast, en skýrt dæmi um hamingju vonar er ástin.
Þá má spyrja: Upplifi ég skort og þjáningu þegar mig langar að fara í göngutúr?
Engin sérstök tilfinning vaknar við þá löngun, nema þá helst eftirvæntingin um
að göngutúrinn verði góður. Þá þarf afleiðing þess að komast ekki í göngutúrinn
15 Schopenhauer 1958: 574.
16 Schopenhauer 2008: 312.
17 Simmel 1991: 55–6.