Hugur - 01.01.2012, Page 48

48 Róbert H. Haraldsson
þeir sem ekki eru villutrúarmenn. Allur andlegur þroski þeirra er heftur
og skynsemin þrúguð af ótta við ranga skoðun. (79–80; CW 18: 242)42
Í þessu tilviki virðist um það að ræða að meirihlutinn skerði hugsunarfrelsi og
málfrelsi villutrúarmannanna og verði sjálfur fyrir (mesta) skaðanum. Það virð-
ist ekki vera neinn annar aðili sem bannar þeim eða útilokar þá frá því að heyra
skoðanir villutrúarmanna. Auðvitað eru vel þekkt dæmi úr sögu og samtíð um
að einhver afmarkaður hluti fjöldans (einhverjir æðstu prestanna) meini fjöld-
anum (sem hefur hefðbundnar skoðanir) að hlusta á villutrúarmennina (sem eru
á öndverðum meiði); slíkir æðstu prestar njóta þannig þeirrar sérstöðu að fá að
kynna sér báðar hliðar máls í rökræðuskyni. En sú skipan mála, sem Mill kennir
við kaþólskan sið, er aðeins ein af þeim sem hann tekur til umfjöllunar í Frelsinu
(87). Hann eyðir meira púðri í alræði meirihlutans, tilvik þar sem meirihlutinn
sjálfur vill þagga niður í minnihlutanum og ber sjálfur skertan hlut frá borði.
Lesa má annan kaflann í heild sinni sem ávarp til meirihlutans, tilraun Mills til
að tala um fyrir fólki sem ranglega telur sig einlægara, upplýstara og betra en
skoðanakúgarar fyrri alda. Slíkur meirihluti hefur lokað sig af inni í stirðnuðum
skoðanaheimi sem heftir allan þroska hans og lífshamingju.
O’Rourke fer stundum aðra og beinni leið til að sýna að hugsunarfrelsi og mál-
frelsi séu ófrávíkjanleg skilyrði einstaklingseðlisins.43 Samkvæmt þeim rökum er
vitsmunaþroski órjúfanlegur þáttur einstaklingsþroskans og án hugsunarfrelsis
og málfrelsis fái menn ekki þroskað vitsmuni sína. Enginn dregur í efa að Mill
telji vitsmunaþroska drjúgan hluta af einstaklingsþroska. Og ekki heldur hitt, að
sterk tengsl séu á milli hugsunarfrelsis og málfrelsis og skynsemis- eða vitsmuna-
þroska. „Felist þroski skilningsgáfunnar í einum hlut öðrum fremur“, skrifar Mill
t.d., „er það vafalaust í því að læra að þekkja grundvöll skoðunar sinnar“ (CW 18:
244).44 Og við sáum að hugsunarfrelsi og málfrelsi eru samkvæmt Mill ófrávíkj-
anleg skilyrði þess að menn þekki grundvöll skoðana sinna eða rökin fyrir þeim.45
Að vísu virðist Mill tvístígandi hér. Í samantektinni í lok kaflans kveður hann
ekki afdráttarlaust upp úr um þetta heldur talar einungis um flesta menn eins og
við tókum eftir. Hann útilokar ekki að sumir einstaklingar (miklir hugsuðir) geti
þroskað vitsmuni sína og skilningsgáfu í andrúmslofti sem er andstæða frelsis.
Það er líka athyglisvert hvernig hann svarar ímynduðum andstæðingum sínum
í Frelsinu. Á einum stað setur hann sig t.d. í þeirra spor og spyr: „Hvað nú! […]
42 Ég hef breytt íslensku þýðingunni í samræmi við frumtextann.
43 O’Rourke 2001: 85. Þessi rök eru náskyld þeim sem Brink (2008) eignar Mill. Báðir byggja á
þekkingarrökum Mills og benda á að yfirvegun (e. deliberation) – sem felur í sér mat á kostum,
skilning og val – sé nauðsynleg fyrir eiginlega þekkingu (sanna rökstudda skoðun) en ekki fyrir
helbera sanna skoðun. Brink lýsir tengslum einstaklingsþroska og málfrelsis þó með öðru orðalagi
en O’Rourke. Samkvæmt Brink krefst þroski einstaklingseðlisins hæfileikans til að gangast við
siðferðilegri ábyrgð sem aftur krefst þess að einstaklingurinn sé fær um yfirvegun. Hugsunarfrelsi
og málfrelsi séu hins vegar skilyrði eiginlegrar yfirvegunar.
44 Ég hef breytt íslensku þýðingunni til samræmis við frumtextann (83).
45 Í Þremur ritgerðum um trú (Three Essays on Religion) sem komu út að Mill látnum árið 1874 virðist
hann t.d. nánast leggja að jöfnu raunverulegt hugsunarfrelsi („real freedom of speculation“) og
verulega eflingu og þroska andlegra hæfileika mannkyns („[…] considerable strengthening or
enlargement of the thinking faculties of mankind at large […]“) (CW 10: 404).