Hugur - 01.01.2012, Side 50

50 Róbert H. Haraldsson
halda þessum fleti á hugsun Mills í skýrum fókus er sú að nytjastefnumaðurinn
Mill virðist sjálfur setja eitthvað annað en sannleikann í efsta sæti á gildalista
mannkyns, nefnilega hamingjuna. En Mill lætur aldrei svo mikið sem hvarfla að
sér að sannleiksleitin lúti tímabundnum kröfum um hamingju eða velferð. Því fer
fjarri. Í Nytjastefnunni leggur hann einmitt lykkju á leið sína til að sýna fram á að
virðing fyrir sannleikanum sé ein grundvallarstoð félagslegrar velferðar (e. social
well-being) (CW 10: 223).49
Þeir sem leggja andlega menntun (vitsmunaþroska) að jöfnu við andlega vel-
ferð – taki þeir þá yfirhöfuð eftir síðara hugtakinu – virðast gefa sér að Mill
hafi eingöngu í huga vitsmunina og vanda þeim tengda þegar hann kallar eftir
andlegri velferð mannkyns.50 En andleg velferð snertir tilfinningalíf okkar ekki
síður en vitsmuni. Eitt höfuðatriði í þessu samhengi virðist vera hugleysi manna,
ótti þeirra við villutrú. „Hver veit“, skrifar Mill, „hve mikils veröldin hefur misst,
vegna þess að greindir, en huglausir menn hafa ekki þorað að fylgja eftir djarfleg-
um, þróttmiklum og sjálfstæðum hugmyndum af ótta við, að þeir kynnu að stríða
gegn trú eða siðferði?“ (80). Hann víkur síðan að skilyrðum mikilla hugsuða sem
hann telur raunar einnig að allur þorri manna ætti að huga að:
Enginn getur orðið mikill hugsuður, nema hann geri sér ljóst, að æðsta
skylda hugsandi manns er að fylgja skynsemi sinni, hver sem niðurstaða
hennar kann að vera. Sannleikurinn vinnur jafnvel meira við mistök
manns, sem hugsar sjálfstætt á grundvelli ítarlegra rannsókna, en við
réttar skoðanir þeirra, sem hafa þær eingöngu af því, að þeir þora ekki að
hugsa sjálfstætt. (80, leturbreyting mín)
Í grein sinni um Coleridge (1840) lýsir hann óskoruðu hugsunarfrelsi sem höfuð-
skilyrði heimspekinnar. „Engin heimspeki er möguleg“, skrifar hann,
þar sem óttinn við afleiðingarnar er öflugri hvati en sannleiksástin; þar
sem hugsunin [speculation] er lömuð sökum þess að einstaklingurinn
trúir því að honum verði refsað með eilífri útskúfun af réttlátri og góðri
Veru fyrir niðurstöðu sem hann hefur fengið með heiðarlegri rannsókn,
eða sökum hins að hann líti á sérhvern texta Ritningarinnar sem fyrir-
framgefna niðurstöðu sem allar rannsóknir hans verða að koma heim og
saman við, jafnvel þótt það kosti ómælda sjálfsblekkingu og endalausar
hártoganir. (CW 10: 160, leturbreyting mín)51
Hér er vandinn ljóslega ekki sá að menn þekki ekki hinn kostinn (villutrúna).
ævinlega æðsta markmiðið. Mill getur því hæglega sagt að maður með ranga skoðun sé í betri
aðstöðu en maður með rétta skoðun þótt sannleikskrafan sé æðsta krafan.
49 Mill 1861/1998: 130–131.
50 Brink (2008) er í þessari aðstöðu að mínum dómi. Hann virðist ekkert gera með átakamótelið en
það er oft forsenda þess að sterkar tilfinningar séu ýfðar upp.
51 Mill kveður jafnvel enn fastar að orði í grein sinni um siðfræði Whewells frá árinu 1852. Sjá CW
10: 168.