Hugur - 01.01.2012, Qupperneq 52

52 Róbert H. Haraldsson
reyndinni. Þeir mótmæla honum heilshugar bæði í nafni trúarinnar og siðferð-
is, en einnig í nafni almannahagsmuna, enda töldu margir þeirra að þessi krafa
myndi veikja grunnstoðir samfélagsins og stefna velferð þess í hættu.53 Að þessu
leyti á Mill í deilu við samtímamenn sína sem er ekki ósvipuð þeirri sem Dr.
Stokkmann á í við samborgara sína í leikriti Ibsens Þjóðníðingur (En Folkefiende,
1882). Stokkmann heldur því fram að andleg velferð bæjarbúa hvíli á getu þeirra
til að viðurkenna einföld sannindi (mengaðar heilsulindir eru ekki heilsulindir)
en láta ekki pólitík, siðferði eða trú villa sér sýn. Bæjarbúar benda honum hins
vegar á að viðurkenning á þessum sannindum í þeirra samhengi (þeir þurfa að
selja aðgang að heilsulindunum) muni þýða endalok samfélagsins.54
Tvær meginspurningar vakna í framhaldi af þessari umræðu. Önnur er sú hvort
við höfum gert grein fyrir því hvað Mill á við með andlegri velferð mannkyns.
Hin er sú hvort tal um andlega velferð mannkyns sé úrelt orðalag. Er ástæða til að
hafa áhyggjur af andlegri velferð mannkyns nú um stundir? Gagnlegt er að botna
umræðuna með því að svara báðum þessum spurningum samtímis.
Andleg velferð mannkyns
Sumir erfiðleikarnir sem túlkendur annars kafla Frelsisins standa frammi fyrir
hverfa ef við höfum hugfast að meginniðurstaða kaflans fjallar um andlega velferð
mannkyns en ekki bara einstaklingsins. Þá verður t.d. skiljanlegt hvers vegna Mill
virðist stundum tvístígandi um hvort hugsunarfrelsi og málfrelsi séu ófrávíkj-
anleg skilyrði þess að menn þekki forsendur skoðana sinna eða nái að glæða þær
lífi. Eins og við sáum heldur Mill þeim möguleika opnum að öflugir hugsuðir nái
slíkum þroska án hugsunarfrelsis og málfrelsis en útilokar að fjöldinn, allur þorri
manna geti það:
Miklir hugsuðir hafa brotið af sér klafa andlegrar kúgunar. Og slíkt getur
gerzt á ný. En andlega fjörug þjóð hefur aldrei dafnað við andlega kúgun
og mun aldrei gera. [There have been, and may again be, great individual
thinkers, in a general atmosphere of mental slavery. But there never has been,
nor ever will be, in that atmosphere, an intellectually active people.] (80; CW
18: 243)
Haldi menn ekki orðinu „mannkyn“ til haga úr meginniðurstöðunni er hætt við
að þeir eigni Mill úrvalshyggju (e. elitism), eða þá afstöðu að sumir einstaklingar
skipti meira máli en aðrir siðferðilega séð og að markmið samfélagsins eigi að
vera að hlúa að þeim í stað þess að huga að velferð fjöldans. Jafnvel túlkendur
sem er nokkuð í mun að losa Mill við úrvalshyggjustimpilinn átta sig ekki á því
53 Sjá Pyle 1994.
54 Ég hef rætt þessi mál m.a. í bókinni Plotting Against a Lie. A Reading of Ibsen’s An Enemy of the
People (Róbert H. Haraldsson 2004b).