Hugur - 01.01.2012, Side 75

Vilji og skynsemi 75
legum eða heimspekilegum. M.ö.o. getum við ekki leyft okkur að líta á heimspeki
nítjándu aldar í sögulegu ljósi sem röð neðanmálsgreina við verk Kants, þó að það
geti vissulega verið freistandi og í sumum tilfellum gefandi túlkunarleið.
Hér á eftir verður gerð tilraun til að varpa ljósi á hvernig Herbert Spencer tókst
á við mikilvægan þátt í heimspeki Kants, þ.e.a.s. skilning hans á mannlegum
vilja, og hvernig ósamrýmanleg afstaða þeirra til viljans undirstrikar bæði þann
grundvallarmun sem er á heimspeki þeirra og mannskilningi og þá þætti sem
kallast á í heimspeki þeirra.
Það væri vissulega hjákátlegt að ætla að gera tæmandi grein fyrir viljahugtakinu
í heimspeki nítjándu aldar einungis með hliðsjón af verkum Kants og Spencers,
enda er það ekki markmiðið. Ætlunin er einungis sú að leggja til grundvallar skýrt
afmarkaðan hluta af höfundarverkum þeirra tveggja þar sem viljinn leikur mik-
ilvægt hlutverk og reyna með þeim hætti að varpa ljósi á heimspeki þeirra og það
sögulega samhengi sem hún er hluti af.
Í fyrsta lagi verður litið til greinarinnar „The Ethics of Kant“ (1888) sem er einn
fárra texta eftir Spencer þar sem hann tekst beint á við heimspeki Kants. Þar
dregur Spencer m.a. í efa réttmæti þess skilnings á viljahugtakinu sem hann eign-
ar Kant útfrá túlkun sinni á Grundvelli að frumspeki siðlegrar breytni (1785). Eftir
að gerð hefur verið grein fyrir gagnrýni Spencers verður í öðru lagi kafað dýpra
í þann skilning á viljanum sem birtist í Grundvelli að frumspeki siðlegrar breytni
og í þriðja lagi verður reynt að draga upp skýrari mynd af skilningi og afstöðu
Spencers til viljans með hliðsjón af verkinu The Principles of Psychology (1855). Að
lokum verður reynt að varpa ljósi á ólíkan skilningi Kants og Spencers á viljanum
með hliðsjón af framfarahyggju þeirra og mismunandi afstöðu til sálfræðilegra
rannsókna.
Gagnrýni Spencers
Sumarið 1888 hafði Herbert Spencer fengið nóg af þeim röddum sem héldu því
fram að siðakenningar hans stæðust ekki samjöfnuð við siðfræði Immanuels
Kant. Því sendi Spencer frá sér greinina „The Ethics of Kant“ þar sem hann
reyndi að sýna fram á hversu gallaðar kenningar Kants væru í raun og veru.2
Meðal þess sem gagnrýni Spencers leiðir í ljós er að siðakenningar hans og Kants
hvíla á ósamrýmanlegum skilningi á mannlegum vilja.
Í grófum dráttum má segja að Spencer geri tilraun til að grafa undan því við-
horfi að siðfræði Kants sé kenningum hans sjálfs æðri, á fimm mismunandi vegu.
Spencer heldur því fram:
1) að mannskilningur Kants sé ósamrýmanlegur þeirri staðreynd að vit-
und mannsins hafi þróast á náttúrulegan hátt og sé ekki einsleitt og
fyrirfram gefið fyrirbæri heldur fjölbreytt, fjölþætt og dýnamísk;
2 Spencer 1891: 108–121.