Hugur - 01.01.2012, Page 78

78 Jakob Guðmundur Rúnarsson
laust gildi í sjálfum sér án minnsta tillits til nytsemi“ (samanber tilvitnun (iii))
hvíli á þeirri „grundvallarreglu“ sem Kant gefur sér um að engin „verkfæri“ finnist
í náttúrulegum verum nema þau hæfi verunni sem best og eigi best við tilgang
sinn (samanber tilvitnun (iv)). Þessari „grundvallarreglu“, sem byggir m.a. á rétt-
mæti tilgangsskýringa á sviði náttúrulegra fyrirbæra, hafnar Spencer algjörlega.
Samkvæmt þróunarhyggju hans voru öll náttúruleg fyrirbæri, þ.m.t. maðurinn, í
stöðugri þróun, og hvorki er því mögulegt að líta á hæfileika hans né eiginleika
sem verkfæri sem hæfa tilteknu markmiði sem „bezt“ eins og Kant orðar það.
Því til undirstrikunar bendir Spencer á að mannslíkaminn sé alls ekki fullkom-
inn, líffæri þróast og taka breytingum og eru jafnvel ólík milli einstaklinga og
kynþátta, sum eru vita gagnslaus og mörg eru manninum til mestu óþurftar og
valda honum umtalsverðum óþægindum.12
Spencer virðist telja að Kant geri ráð fyrir að vilji mannsins sé einn þeirra nátt-
úrulegu eiginleika hans sem hæfa tilgangi sínum sem best og að sá skilningur
byggi fyrst og fremst á þeirri tilgangsmiðuðu náttúrusýn sem felst í þeirri grund-
vallarreglu sem Kant gefur sér í tilvitnun (iv). Því telur Spencer að þar sem sýnt
hefur verið fram á að þessi grundvallarregla um gerð náttúrulegra vera standist
ekki sé útséð um réttmæti kenningar Kants um viljann og siðakenningar hans í
heild sinni.
Þannig brestur grundvallarforsenda rökfærslunnar sem Kant setur fram
til stuðnings fullyrðingu sinni um að til sé góður vilji burtséð frá góðu
markmiði; og það eina sem eftir stendur í rústunum er fjarstæðukennd
og berstrípuð kredda.13
Að baki gagnrýni Spencers liggur m.a. ólíkur skilningur þeirra Kants á hugmynd-
inni um þróun. Báðir gerðu ráð fyrir því að náttúruleg og félagsleg fyrirbæri gætu
og hefðu þróast eða tekið breytingum í tímans rás. Kant gerði hins vegar ráð fyrir
því að þróunarferlið sjálft hvíldi m.a. á náttúrulegri tilhneigingu allra fyrirbæra til
að uppfylla eiginlegan tilgang sinn. Hugmynd hans um þróun var m.ö.o. tilgangs-
miðuð (e. teleological) en Spencer hafnaði hinsvegar réttmæti tilgangsskýringa á
sviði náttúrulegra fyrirbæra. Það er mikilvægt að hafa í huga að bæði Kant og
Spencer nálguðust hugmyndina um þróun frá mun víðara sjónarhorni en er við-
tekið í dag. Hið líffræðilega var einungis ein hlið sögulegrar þróunar manns og
heims sem einkenndist fyrst og fremst af framförum og þó að Kant og Spencer
hafi verið ósammála um þau lögmál sem lágu til grundvallar sjálfu þróunarferlinu
má líta á gegnumgangandi framfarahyggju sem sameiginlegt einkenni þróun-
arhugmyndar þeirra beggja. (Sjá nánar hér á eftir.)
Ef litið er framhjá spurningum um réttmæti tilgangsskýringa og framfara-
hyggju og athyglinni beint að formlegri hlið þeirrar gagnrýni sem Spencer setur
fram kemur í ljós að hann gerir þau mistök að halda að Kant sé að vísa til vilj-
ans sem þess verkfæris sem hæfir manninum og þjónar tilgangi hans sem best.
12 Sama rit: 115–116.
13 Sama rit: 116.