Hugur - 01.01.2012, Page 80

80 Jakob Guðmundur Rúnarsson
sé tilgangsmiðaður, þvert á móti gagnrýnir hann Kant fyrir að reyna að gera grein
fyrir viljanum „í sjálfum sér“ án vísunar til viðfangs viljans. Lítum nánar á skiln-
ing Kants á viljanum eins og hann kemur fram í Grundvelli að frumspeki siðlegrar
breytni í þessu ljósi.16
Í upphafi Grundvallarins skilgreinir Kant góðan vilja sem það eina sem hafi til
að bera óskilyrt gildi í sjálfu sér. Góður vilji er góður „einungis vegna þess að hann
vill “.17 Góður vilji er í þeim skilningi grundvöllur siðferðisins þar sem í honum
eru falin æðstu gæði (summum bonum) mannlegrar tilvistar.18 Í framhaldinu færir
Kant hinsvegar athyglina frá „góðum vilja“ yfir á skylduhugtakið þar sem hann
telur það fela í sér hugtakið um góðan vilja og að breytni í samræmi við skyldu sé
skýrasta birtingarmynd góðs vilja. Siðferðilegt gildi mannlegrar breytni ræðst ekki
af markmiðum, afleiðingum, tilgangi eða hvötum heldur veltur það algjörlega á
„formlegri meginreglu viljans“:
[…] því að viljinn er eins og á vegamótum a priori siðareglu sinnar, sem
er formleg, og driffjaðrar sinnar a posteriori, sem er efnisleg. Og af því
að viljinn hlýtur að stjórnast af einhverju, þá hlýtur hann að stjórnast af
formlegri meginreglu viljans, hafi athöfn ráðist af skyldu, því að þá hafa
allar efnislegar meginreglur verið numdar brott.19
Í núverandi samhengi er mikilvægast að veita því athygli að samkvæmt þessu get-
ur viljinn annars vegar ráðist af skyldu, og er þá undirseldur „formlegri meginreglu
viljans“ eða „a priori siðareglu“ sinni, en hins vegar getur hann einnig ráðist af
„efnislegri“ driffjöður sinni eða „efnislegri meginreglu“. Siðferðileg skyldukenn-
ing Kants felur þannig í sér að manninum beri að setja vilja sínum þá lífsreglu eða
„formlegu meginreglu“ sem skynsemin býður og breyta sem um algilt lögmál væri
að ræða og nema þannig úr gildi þær efnislegu meginreglur sem hafa áhrif á vilj-
ann.20 Frjáls vilji skynsemisvera felur í sér mátt til að ákvarða athafnir í samræmi
við algild lögmál sem skynsemin getur leitt í ljós. Frjáls vilji er „orsakavaldur“
sem aðgreinir skynsemisverur frá skynlausum verum, en vilji þeirra er bundinn
af „náttúrulegri nauðsyn“.21 Hugmyndin um frelsi, eða „lögmálið um sjálfræði
viljans“, er forsenda „allrar breytni skynsemisvera eins og náttúrulögmálin eru for-
senda allra fyrirbæra“.22
Afstaða Kants til viljans er samtvinnuð mannskilningi hans. Maðurinn er íbúi
tveggja aðskilinna en samtvinnaðra heima, þ.e. skilningsheimsins og skynheims-
ins. Frelsi er nauðsynleg formleg hugmynd mannsins sem íbúa skilningsheims-
16 Í öllum meginatriðum er siðfræði Kants túlkuð hér á sambærilegum nótum og hjá Vilhjálmi
Árnasyni 2008: 85–87 og Guðmundi Heiðari Frímannssyni 2003: 67–86.
17 Kant 2003: 99–100.
18 Sama rit: 103.
19 Sama rit: 109.
20 Sama stað: „Og af því að viljinn hlýtur að stjórnast af einhverju, þá hlýtur hann að stjórnast af
formlegri meginreglu viljans, hafi athöfn ráðist af skyldu, því að þá hafa allar efnislegar megin-
reglur verið numdar brott.“
21 Sama rit: 179.
22 Sama rit: 189.