Hugur - 01.01.2012, Side 81

Vilji og skynsemi 81
ins en hann er einnig háður efnislegum lögmálum skynheimsins. Ef maðurinn
væri „einungis íbúi skilningsheimsins“ væri breytni hans í „fullkomnu samræmi“
við sjálfræði „hins hreina vilja“ en væri hann einungis íbúi skynheimsins væri
breytni hans algjörlega í samræmi við þau náttúrulögmál sem „stjórna löngunum
og hneigðum“. Sjálfræði viljans tryggir að maðurinn getur sett sér önnur lögmál
en þau sem hann heyrir undir sem íbúi skynheimsins. Maðurinn er það sem Kant
kallar „vitsmunavera“, þ.e.a.s. skynsemisvera sem er jafnframt íbúi skynheimsins,
og sem slík er vilji hans bundinn af „æðstu frumreglu siðferðisins“. Væri maður-
inn eingöngu íbúi skynheimsins myndi breytni hans hinsvegar einungis ráðast af
„hamingjureglunni“. Vilji mannsins sem íbúa skynheimsins getur því stangast á
við, vilja mannsins sem íbúa skilningsheimsins en maðurinn sem vitsmunavera
veit „að hann ræður yfir góðum vilja og hann kannast við að þessi vilji setji hinum
illa vilja sínum lög sem íbúa skynheimsins“.23
Viljinn tekur því á sig margar ólíkar myndir í Grundvellinum. Í upphafi talar
Kant um „góðan vilja“ og „einberan vilja“ og síðar í verkinu vísar hann einnig til
„hreins vilja“ og „ills vilja“ að ógleymdum hinum „frjálsa vilja.“ Á stundum lítur út
fyrir að Kant geri lítinn greinarmun á sumum þessara hugtaka, eins og sést t.d. í
tilvitnunum (ii) og (iii). Annars vegar talar Kant um að einungis „góður vilji“ hafi
skilyrðislaust gildi í sjálfum sér en strax í kjölfarið vísar hann til hugmyndarinnar
um að „einber vilji“ hafi skilyrðislaust gildi í sjálfum sér. Þó verður ekki annað séð
en að á þessu tvennu sé töluverður munur eins og má dæma af því sem Kant sjálf-
ur heldur fram. „Góður vilji“ er einungis góður vegna þess að hann vill, en mann-
legur vilji eða „einber vilji“ þarf ekki að vera góður í sjálfum sér þar sem maðurinn
er ekki hrein skynsemisvera heldur vitsmunavera. „Góður vilji“ er góður í sjálfu
sér í ljósi þeirrar hugmyndar sem maðurinn gerir sér um viljann sem skynsem-
isvera, þ.e.a.s. „hreinn vilji“ er hugmynd mannsins sem skynsemisvera. Hinn „illi
vilji“ sem Kant minnist á virðist vera illur af því að hann er háður eðlisbundnum
hvötum mannsins en ekki frelsi skynseminnar.
Ef litið er aftur til þeirrar gagnrýni Spencers að ekki sé hægt að gera merk-
ingarbæra grein fyrir hugtakinu góður vilji án vísunar til afleiðinga eða markmiða
má svara því til að Kant heldur því alls ekki fram. Raunar er það lykilatriði í
skilningi Kants á „góðum vilja“ að hann hafi til að bera eftirsóknarverð markmið
í sjálfum sér sem eru fólgin í sjálfræði og hugmyndinni um frelsi. Kant verður því
varla sakaður um að reyna að gera grein fyrir viljanum óháð þeim viðfangsefnum
sem hann beinist að. Enn fremur er ljóst að ekki er hægt að líta á þau markmið
eða þann tilgang sem Kant setur viljanum sem afleiðingu af þeirri líffræðilegu
tilgangshyggju sem Spencer hafnaði. Ágreiningur Spencers við skilning Kants á
vilja mannsins er fyrst og fremst fólginn í hugmynd Kants um að líta verði á vilja
mannsins sem nauðsynlega frjálsan. Í skilningi Spencers á viljanum er ekkert rúm
fyrir hugmyndir á borð við „sjálfræði“ eða „frelsi“.
23 Sama rit: 190–193.