Hugur - 01.01.2012, Side 85

Vilji og skynsemi 85
Allir náttúrulegir eiginleikar hverrar veru munu fyrr eða síðar þróast til full-
komins samræmis við tilgang þeirra. Þetta er ljóst af nákvæmri skoðun
á líffærafræðilegri gerð allra lífvera. Líffæri sem ekki er ætlað starf eða
tilhögun sem þjónar ekki tilgangi er mótsögn innan hinnar tilgangsmið-
uðu náttúrukenningar. Ef þessari meginreglu er hafnað stöndum við ekki
frammi fyrir lögmálsbundinni náttúru heldur tilgangslausu og tvístruðu
ferli þar sem leiðarljós skynseminnar hefur vikið fyrir ömurlegri stjórn
tilviljunarinnar.34
Líkt og í Grundvellinum persónugerir Kant náttúruna sem velviljaðan skapara
sem sé frekar umhugað um sjálfsvirðingu mannsins en „velfarnað“. Náttúran sjálf
hefur veitt manninum bæði skynsemi og „sjálfræði viljans á grundvelli skynsem-
innar“ í vöggugjöf og þessar náðargjafir gefa á ótvíræðan hátt til kynna ætlun
náttúrunnar með tilliti til mannsins og náttúrulegrar tilgangsorsakar hans; þ.e.a.s.
sjálfræði grundvallað á skynsemi.35 Það er takmarkið sem manninum er áskapað
að ná og mannkynssagan í heild sinni lýsir sókn mannsins eftir því markmiði, sem
verður þó ætíð utan seilingar.
Í grundvallaratriðum er afstaða Kant sú sama í „Idee zu einer allgemeinen
Geschichte“ og í Grundvellinum: náttúrulegir eiginleikar þjóna fyrirframgefnum
tilgangi. Þó er mikilvægur munur í því fólginn að í „Idee zu einer allgemeinen
Geschichte“ kemur skýrt fram að náttúrulegir eiginleikar uppfylli „fyrr eða síðar“
tilgang sinn. Þannig virðist ekki loku fyrir það skotið að náttúrulegir eiginleikar
mannsins geti tekið breytingum. Þetta er mikilvægur greinarmunur sem undir-
strikar þá framfara- og þróunarhyggju sem felst í heimspeki Kants. Framfar-
ir eru lagðar að jöfnu við náttúrulega þróun mannkynsins í heild en hættan er
sú að með einhverjum hætti verði komið í veg fyrir þá þróun, t.a.m. með þeim
hlekkjum sem höfðu verið lagðir á skynsemi mannsins og upplýsingin hafði lagt
áherslu á mannkynið yrði að hrista af sér. Þannig að þó að Kant líti á mannkyns-
söguna í heild sem lögbundið ferli framfara verður maðurinn engu að síður að
axla ábyrgð á eigin örlögum og horfast í augu við það sjálfræði sem honum er
áskapað í ljósi skynseminnar. Án frjáls vilja er útséð um framfarir mannkyns í
átt að því takmarki sem náttúra mannsins ber skýr merki um að honum sé ætlað
að ná. Framfarahyggja er að sama skapi órjúfanlegur þáttur í heimspeki Spencers
og grundvallareinkenni kenningar hans um þróun allra náttúrulegra fyrirbæra.
Að því leyti má segja að Kant og Spencer séu hluti af sömu hefð sögulegrar
framfarahyggju sem hafði verið sterkt einkenni vestrænnar hugmynda- og heim-
spekisögu allt frá upphafi nýaldar en gat tekið á sig mjög ólíkar birtingarmyndir
eins og verk þeirra eru dæmi um.36
En ólíkt Kant hafnaði Spencer bæði réttmæti náttúrulegra tilgangsskýringa
34 Kant 2010: 41.
35 Sama rit: 43.
36 Sjá Nisbet 1994: 220–223 og 229–236. Þrátt fyrir að verk Nisbets hafi sína vankanta má taka
undir túlkun hans á framfarahyggju í verkum Kants og Spencers. Þó að Spencer, ólíkt Kant,
hafi lagt höfuðáherslu á að framfarir væru lögbundinn þáttur allrar tilverunnar, lék sjálfræði og
einstaklingsbundið frelsi engu að síður miðlægt hlutverk í mannskilningi hans. En frelsishugtak