Hugur - 01.01.2012, Page 86

86 Jakob Guðmundur Rúnarsson
og þeirri hugmynd að maðurinn gæti á einhvern hátt sett vilja sínum „form-
lega meginreglu“ sem næmi úr gildi „allar efnislegar meginreglur“ svo notast sé
við orðalag Kants.37 Maðurinn getur vissulega sett sér siðferðileg boð og bönn
eða reynt að haga breytni sinni í samræmi við tilteknar dygðir eða í samræmi við
tiltekin markmið, en hann getur aldrei flúið þær efnislegu meginreglur sem setja
honum skorður og móta tilvist hans sem náttúrulegrar veru.
Í Gagnrýni dómgreindarinnar (1781) er Kant í engum vafa um að nauðsynlegur
tilgangur og markmið náttúrunnar frá röklegu sjónarmiði séu fólgin í tilvist skyn-
samrar og siðlegrar veru á borð við manninn og öll náttúruleg fyrirbæri þjóna að
endingu þeim tilgangi að slík vera líti dagsins ljós.38 Þróunarkenning Spencers
gerði hinsvegar ekki ráð fyrir fyrirframgefinni tilgangsorsök náttúrulegra fyr-
irbæra eða veraldarinnar í heild. Frá sjónarhóli Kants jafngilti það því að halda
því fram að gangur veraldarinnar væri háður tilviljunum en ekki skynsamlegum
lögmálum. Með tilliti til viljans má segja að í huga Kants var frjáls vilji forsenda
framfara en að mati Spencers varð viljinn að vera lögbundinn til að ganga mætti
út frá réttmæti sögulegrar framfarahyggju.
Frumspekileg forsenda eða sálfræðileg afleiðing
Eins og við höfum þegar séð leit Kant á viljann sem „hagnýta skynsemi“ og nauð-
synlegan þátt í fari manneskjunnar sem vitsmunaveru frá röklegu sjónarmiði.
Viljinn er í þeim skilningi frumspekileg forsenda þess að maðurinn nái þeim mark-
miðum sem eru honum náttúruleg, sem frá siðferðilegu sjónarmiði felast í því að
setja sjálfum sér algild lögmál í ljósi skynseminnar. Viljinn í skilningi Spencers er
hins vegar sálfræðileg afleiðing náttúrulegrar þróunar mannsins.
Í huga Spencers er viljinn sálfræðilegt fyrirbæri sem hefur lífeðlisfræðilegar
undirstöður. En samkvæmt Kant kemur hinn fortakslausi góði vilji mannsins,
sem samsettrar vitsmunaveru, fram í ljósi þeirrar hugmyndar um frelsi sem er
manninum ljós sem íbúa skilningsheimsins. Mannskilningur Kants og Spencers
er gerólíkur í þessu tilliti. Kant lítur á manninn sem „samsetta“ veru sem lýtur
lögmálum náttúrunnar en nýtur jafnframt frelsi skynseminnar sem veitir honum
lausn undan því ósjálfræði sem náttúrulegum verum er áskapað. Frá sjónarhóli
Spencers er enginn fótur fyrir því að líta á manninn sem slíka samsetta veru og
viljinn er einungis einn af vitsmunalegum og sálfræðilegum eiginleikum manns-
ins sem á sér rætur í náttúrulegri þróun hans.
Bæði frá frumspekilegum sjónarhóli Kants og náttúrulegu/sálfræðilegu sjónar-
horni Spencers gegnir viljinn lykilhlutverki í siðfræðilegu og þekkingarfræðilegu
ljósi. Án viljans er manneskjan dæmd til breytni sem er einvörðungu í samræmi
við vélræn viðbrögð líffræðilegra lögmála. Viljinn og skynsemin er það sem gerir
manninum kleift að hefja sjálfan sig yfir þau vélrænu lögmál sem stýra dýrslegri
Spencers byggði ekki á frumspekilegum grunni heldur nálgaðist hann það útfrá félagslegum og
pólitískum veruleika mannsins.
37 Kant 2003: 108–109.
38 Kant 2000: 301.