Hugur - 01.01.2012, Side 89

Vilji og skynsemi 89
Spencer vildi, að vissu leyti eins og Kant, yfirstíga andstæður reynsluhyggju
annarsvegar og rökhyggju hinsvegar. Það taldi hann vera mögulegt í ljósi kenn-
ingarinnar um náttúrulega þróun. Mannshugurinn var vissulega virkur í for-
skilvitlegum skilningi en þær kvíar sem hann hafði til að bera voru afrakstur sál-
fræðilegrar þróunar og þar með áunninn eiginleiki mannsins í ljósi þeirrar reynslu
sem hafði mótað mannkynið frá öndverðu. Spencer leit á huga mannsins sem það
„líffæri“ (e. organ) hans sem gerði honum kleift að laga sig að umhverfinu og taldi
gerð hugans endurspegla uppsafnaða reynslu tegundarinnar. Í þessu samhengi er
mikilvægt að hafa hugfast að Spencer gekk útfrá réttmæti kenningarinnar um
erfðir áunninna eiginleika.
Það var í sjálfu sér ekkert nýstárlegt við þá tilraun Spencers að reyna að gera
grein fyrir forskilvitlegu og meðvituðu sjálfi mannsins innan ramma lögbundins
efnisheims, í vissum skilningi var það einnig markmið Kants. Munurinn var sá
að Kant taldi það vera fyrst og fremst frumspekilegt verkefni en Spencer nálg-
aðist það sem sálfræðilega rannsókn. Spencer gerði heimspeki hugans og sálfræði
mannsins að órjúfanlegum þætti í heildstæðri vísindalegri heimsmynd sem var
grundvölluð á algildu þróunarlögmáli og náði allt til frumspekilegra undirstaðna
mannlegrar þekkingar og mannlegrar tilvistar.47 Ólíkt því sem bæði Kant og Reid
höfðu haldið, taldi Spencer ekkert vera því til fyrirstöðu að rannsaka sálfræði
mannsins á sömu forsendum og önnur náttúruleg viðfangsefni.
Spencer taldi að kenningin um náttúrulega þróun á grundvelli erfða áunninna
eiginleika gæti skýrt samband meðvitaðrar viljastarfsemi mannsins við þau efnis-
legu skilyrði sem honum eru sett sem náttúrulegri veru. Vilji mannsins kemur
fram sem hluti af náttúrulegri þróun sálfræðilegra og vitrænna eiginleika hans.
Það þýddi hinsvegar óhjákvæmilega að vilji mannsins er lögbundinn og strangt
til tekið ekki frjáls. Ef litið er á heimspeki Kants sem tilraun til að skýra samband
meðvitaðrar sjálfsveru mannsins og efnislegra skilyrða hans eða ytri veruleika
kemur ágreiningur þeirra Spencers skýrast í ljós. Spencer lagði áherslu á að starf-
semi hugans og sálargáfur mannsins væru afleiðing náttúrulegrar þróunar og að
þar með væri hin meðvitaða sjálfsvera mannsins óumflýjanlega háð efnislegum
skilyrðum. Eins og við sáum hér að ofan taldi Kant hinsvegar að manninum væri
mögulegt að „nema úr gildi“ þau efnislegu skilyrði sem binda viljann, í krafti
skynseminnar. Skynsemi mannsins getur í vissum skilningi frelsað vilja hans.
Kant leggur m.ö.o. áherslu á það sem skilur á milli mannsins sem meðvitaðrar
sjálfsveru og náttúrulegrar veru, Spencer leggur hinsvegar áherslu á að það eru
engin skýr mörk þar á milli. En báðir gæta þess að leggja ekki starfsemi manns-
hugans, eða sálfræðilega gerð mannsins, að jöfnu við hlutlæg lífeðlisfræðileg ferli
sem er þó vissulega hægt að rannsaka sem slík.
47 Francis 2007: 175–183.