Hugur - 01.01.2012, Page 99

Heimspeki Lotzes og tengsl hennar við fyrri og síðari heimspeki 99
enn við árekstur tveggja heimsmynda, annars vegar efnishyggju náttúruvísindanna
og hins vegar þeirrar myndar af heiminum sem hughyggjan og aðrar kenningar
er leggja fyrst og fremst áherslu á andann, hið góða og guð, setja fram. Hann vill
samræma þessar tvær heimsmyndir. Lotze samþykkir vélhyggju náttúruvísinda,
en lítur á löggengi náttúrunnar sem hráa staðreynd sem ekki er aðgengileg skiln-
ingi okkar. Það er ekki fyrr en við lítum á löggengið sem tæki guðs til að ná til-
gangi sínum, þ.e. hinu góða, að við getum skilið það. Þannig reynir Lotze að sætta
vélhyggjumynd náttúruvísindanna við andlegar þarfir okkar. Við þurfum ekki að
vísa til neins annars en vélhyggjuskýringa til að skilja efnisheiminn, en vélhyggj-
an vísar sjálf til einhvers æðra. Því hinn vélgengi heimur hefði ekki merkingu
fyrir okkur nema upphafsástand hans hefði einhvern skynsamlegan tilgang. Þótt
Lotze trúi á einingu heimsins aðhyllist hann tvíhyggju eða jafnvel fjölhyggju: Í
heiminum eru í fyrsta lagi lögmál, í öðru lagi raunverulegir hlutir og loks ákveðið
skipulag heimsins. Hefði efni heimsins verið skipulagt öðruvísi í upphafi hefði
heimurinn orðið allt öðruvísi.
Vélgengi heimsins er þannig ekkert annað en tæki guðs til að ná ákveðnu mark-
miði, og það grefur enn frekar undan þýðingu hins vélgenga heims að hann er
ekkert annað en fyrirbæri, en þá kenningu sækir Lotze að sjálfsögðu til Kants.
Hinn sanni veruleiki er samkvæmt Lotze andlegs eðlis. Hann er einnig fylgjandi
alsálarhyggju (e. panpsychism):
Við höfum þegar gefið í skyn, að tilefni er til að gera ráð fyrir almennri
sál í náttúrunni. Þegar litið er á heiminn sem hreint reynslufyrirbæri
er unnt að líta á tilveru dauðs efnis sem mögulega á því andartaki; en
ef við freistum þess að leggja heildarhugsun öllu sköpunarverkinu til
grundvallar, þá gæti hún aðeins falist í raungervingu gæða sem aðeins
eru hugsanleg í hinu andlega lífi og í þessari hugsun. En þegar gert er ráð
fyrir slíkum altækum tilgangi heimsins sem öll tilvera og allir atburðir
eru grundvallaðir á, útilokar það ekki þann möguleika að hluti þess sem
til er þjóni aðeins sem markmið þessum tilgangi og stuðli sjálft blint og
meðvitundarlaust að raungervingu þess sem hinn andlegi heimur á að
fullkomna.21
Náttúran hefur þannig sál, en sálarlíf hennar felst ekki í ógreinilegri samsuðu
ýmiss konar sálarlífsástands heldur felst það í óteljandi strangt aðskildum ein-
staklingssálum. Tengsl þessarar kenningar við mónöðufræði Leibniz ættu að vera
augljós og Lotze gerir eins og Leibniz ráð fyrir einni stórri allsherjarmónöðu
(þótt hann noti ekki það orð). Lotze hafnar hins vegar algyðistrú (panþeisma), en
aðhyllist guðstrú (þeisma) í hreinni mynd. Guð er persóna, þar sem það er æðsta
mynd tilvistar að vera persóna. Sönnun fyrir tilvist guðs sækir Lotze til meðvit-
undar okkar um gildi og setur fram afbrigði af verufræðilegu sönnuninni:
[…] [gæti] hið hugsaða fullkomnasta sem hugsað [verið] óæðra einhverj-
21 Lotze 1852: 131.