Hugur - 01.01.2012, Page 136

136 Elsa Haraldsdóttir
Ein leið til að reyna að átta sig á því hvað einkennir heimspekileg hugsun væri
að skoða bæði heimspekilega texta og sögu heimspekinnar. Þá væri gengið út frá
því að hægt sé að finna skilgreiningu á því hvað felst í heimspekilegri hugsun með
því að skoða hvernig heimspekingar hafa hugsað, hvaða aðferðum þeir beita og
hvað einkennir hugsun þeirra. En hvað er það sem einkennir hugsun þeirra? Það
hlýtur að vera eitthvað eitt frekar en annað sem einkennir heimspekilega hugsun
því annars væri ekki til neitt sem kallast „heimspeki“ eða það að „leggja stund á
heimspeki“. Ef við skoðum heimspeki sem athöfn þá er hægt er að nálgast hana á
þrjá vegu. Hægt er að læra um heimspeki (án þess að leggja stund á hana); í öðru
lagi er hægt að leggja stund á heimspeki (án þess að læra um hana) og að lokum er
hægt að leggja til heimspekinnar sem fræðimaður.
Skoðum þetta nánar. Með því að læra um heimspeki (og ekki leggja stund á
hana) kynnist einstaklingurinn helstu fræðimönnum og kenningum þeirra, getur
útlistað þær og fjallað um helstu gagnrýni á þær, án þess að leggja stund á heim-
speki í heimspekilegri samræðu eða sem fræðigrein. Það getur verið gagnlegt að
læra um heimspeki að því leyti að það gefur innsýn í hvaðan hugmyndir okkar
um lífið og tilveruna koma. En það er sömuleiðis nauðsynlegt að læra um heim-
speki ef markmiðið er að geta lagt til hennar sem fræðimaður. Það að stunda
heimspeki án þess að læra um hana er að leggja stund á heimspekilega samræðu.
Heimspekileg samræða er þess eðlis að einstaklingurinn þarf ekki að hafa neina
þekkingu á heimspeki til að geta stundað hana. Börn og unglingar jafnt sem full-
orðnir geta lagt stund á heimspekilega samræðu en markmið samræðunnar geta
verið margvísleg, meðal annars að efla gagnrýna hugsun. Til þess að samræðan
geti talist heimspekileg þarf einhvern til að stýra samræðunni sem hefur þekkingu
á heimspeki, það er að segja, hefur þekkingu á því hvað það er sem gerir heim-
spekilega samræðu heimspekilega. Sá sem hefur þekkingu á heimspeki, hefur lært
um heimspeki, og er þar að auki fær um að leggja stund á heimspeki er sá sem er
fær um að leggja til fræðanna. En það að leggja til fræðanna gerir hann að fræði-
manni.
Þá eru upptaldar þrjár ólíkar nálganir á heimspeki. En hvað segir þessi skil-
greining um einkenni eða eðli heimspekilegrar hugsunar? Má draga þá ályktun
að heimspekileg hugsun sé fræðileg hugsun eða gagnrýnin hugsun? Hvað gerir til
að mynda bókmenntafræðingurinn ólíkt heimspekingnum þegar hann leggur til
fræðanna? Ekki þarf hann bæði að læra um bókmenntir og læra að leggja stund á
bókmenntir (í sama skilningi og að leggja stund á heimspekilega samræðu) til að
vera fær um að leggja til fræðanna. Hins vegar þarf hann að læra að leggja stund
á fræðilega hugsun og aðferðafræði í bókmenntum. En er þá ekki allt heimspeki?
Hver er munurinn á heimspekilegri hugsun og fræðilegri eða gagnrýninni hugs-
un? Er heimspekileg hugsun og gagnrýnin hugsun eitt og hið sama eða eitthvað
tvennt ólíkt?
Það eru til margar ólíkar hugmyndir og kenningar um eðli og eiginleika gagn-
rýninnar hugsunar.4 Með því að sameina þær sem flestar skulum við gefa okkur
4 Sjá til dæmis Elsa Haraldsdóttir 2011: 3–11.