Hugur - 01.01.2012, Qupperneq 219

Hugur | 24. ár, 2012 | s. 219–230
Ólafur Páll Jónsson
Skiptaréttlæti
Kringumstæður réttlætis
Í Ritgerð um mannlegt eðli (III.II.ii) bendir Hume á að það sé einungis undir
ákveðnum kringumstæðum sem réttlæti sé bæði nauðsynlegt og mögulegt. Í
heimi þar sem ofgnótt er af þeim gæðum sem fólk þarfnast til að lifa vel eða þar
sem allir eru í hæsta máta örlátir og fullkomlega lausir við eiginhagsmunasemi sé
sú samvinna sem réttlæti byggist á hreinlega óþörf. Öfgarnar í hina áttina útiloka
einnig að réttlæti í skiptingu gæða hafi eitthvert hlutverk í mannlegu samfélagi.
Þar sem gæði eru af svo skornum skammti að ekkert fæst áunnið með samvinnu,
eða þar sem geðslagið er svo eigingjarnt og vanstillt að enginn getur hamið sig og
breytt samkvæmt boðum siðferðis og laga, þar verður sú samvinna sem réttlæti
felur í sér tilgangslaus. Hume segir síðan að þar sem hóflegur skortur sé á gæðum
og þar sem manneskjur séu að nokkru leyti eigingjarnar en samt færar um að hafa
hemil á gjörðum sínum, sé réttlæti bæði mögulegt og nauðsynlegt. Þetta hefur
verið kallað „kringumstæður réttlætis“ (e. circumstances of justice) þótt Hume noti
ekki nákvæm lega það orðalag.
Hverjar skyldu vera kringumstæður réttlætis í skiptingu gæða í nútímanum, og
hvað skyldi réttlæti í slíkum kringumstæðum fela í sér? Ein forsenda þess að rétt-
læti sé bæði mögulegt og nauðsynlegt er sú staðreynd að (i) fólk ræður yfir gæðum
sem eru takmörkuð, fólk á t.d. eignir og hefur aðgang að margvíslegri þjónustu.
Önnur forsenda er að (ii) skipting gæða breytist frá einum tíma til annars, oft í
frjálsum viðskiptum fólks með eignir, einnig með því að það vinnur fyrir laun um,
en líka með því að fólk borgar skatta, stundum þvert gegn eigin vilja, og nýtur
margvíslegs stuðnings velferðarkerfis. Þriðja forsendan sem skiptir máli er að (iii)
þau gæði sem hér um ræðir verða yfirleitt til í samvinnu fólks og þeirra er yfirleitt
notið í samvinnu eða samfélagi. Við þessar þrjár forsendur er vert að bæta fjórðu
staðhæfingunni, sem ekki er beinlínis hluti af kringumstæðum réttlætis heldur
áminning um að það sem fyrri þrjár staðhæfingarnar fjalla um er ekki endilega
það sem skiptir mestu máli í lífi fólks, hversu mikilvægt sem það annars kann að
vera. Þessi staðhæfing er að (iv) flest gæði sem fólk ræður yfir eru ekki takmark í
sjálfum sér heldur fremur leið að takmarki.