Hugur - 01.01.2012, Qupperneq 232

232 Ritdómur
I
Kredda í kreppu er að hluta til ágætt yfirlit
yfir það sem félagsvísindafólk hefur sagt
um kosti og (sérstaklega) galla hins frjálsa
markaðar og afleiðinga hans. Stefán fer á
hlaupum yfir gagnrýni Pauls Krugman og
Josephs Stiglitz á óheftan markaðsbúskap,
fjallar um nýlegar rannsóknir Richards
Wilkinson og Kate Pickett á félagsleg og
heilsufarsleg áhrif ójafnaðar, auk þess að
vitna talsvert í rannsóknir Íslendinganna
Stefáns Ólafssonar og Þorvaldar Gylfa-
sonar. Komið er víða við, sem að einhverju
leyti bitnar á skipulagi umfjöllunarinnar.
En í inngangi sínum varar að vísu Stefán
lesandann við því, og afsakar sig með því
að honum „liggi mikið á hjarta, hafi margt
að segja“ (13).
Meðal þess sem Stefán bendir á er að
framleiðni í Bandaríkjunum virðist hafa
dregist saman og rauntekjur almennings
lækkað á „blómaskeiði frjálshyggjunnar“,
þ.e. tímabilinu 1980–2005. Á áratugunum
þar á undan, „ríkisþátttökuskeiðinu“, hafi
hins vegar kjör almennings batnað, hag-
vöxtur verið meiri og rauntekjur aukist
(84–91). Þá hafi ójöfnuður margfaldast á
frjálshyggjuskeiðinu, samkvæmt flestum
aðferðum til að mæla slíkt, og félagslegur
hreyfanleiki minnkað. Óþarfi er að fjöl-
yrða um afleiðingar slíks ójafnaðar, en
rannsóknir benda t.d. til að í þeim ríkj-
um Bandaríkjanna þar sem ójöfnuður er
hvað mestur sé heilsa almennings verri og
glæpatíðni hærri en í öðrum ríkjum þar
vestra (306–7).
Reynslan af blönduðum markaðshag-
kerfum og velferðarstefnum í Skandinavíu
grefur einnig undan ýmsum af kreddum
frjálshyggjunnar. Efnahagslífið á Norður-
löndunum er t.d. blómlegt þrátt fyrir háa
skatta, og aðgerðir stjórnvalda til að auka
jöfnuð í þessum löndum virðast ekki hafa
dregið úr einstaklingsframtaki, öfugt við
það sem frjálshyggjumenn boða. Þvert
á móti er fjöldi nýrra einkaleyfa miðað
við fólksfjölda hvergi meiri en í Svíþjóð
og Finnlandi, og hlutfallslega eru þar
líka töluvert fleiri þekkingarþyrpingar
en í „Bretlandi hálf-frjálshyggjunnar“
(122). Ekki virðist heldur sú kenning
frjálshyggju- og íhaldsmanna að háar
atvinnuleysisbætur dragi úr atvinnuþátt-
töku standast skoðun; t.d. sé atvinnuþátt-
taka í hinum „skandinavísku kratabælum
[…] meiri en í sæluríkjum hinnar engil-
saxnesku frjálshyggju“ (313).
Loks fjallar Stefán um takmarkanir
á skilvirkni markaða og færir ýmis rök
gegn möguleikanum á „fullkomnum“
markaði. Meðal þess sem Stefán bendir
á er að eðlis síns vegna henti sum gæði
illa sem markaðsvörur; grunnrannsóknir
í vísindum séu til að mynda gríðarlega
kostnaðarsamar þeim sem leggur í þær, en
erfitt er að koma í veg fyrir að aðrir njóti
ábatans (125–132). Stefán gerir einnig tals-
vert úr því að upplýsingar raunverulegra
markaðsgerenda séu ósamhverfar, öfugt
við það sem einkennir hina ímynduðu,
fullkomnu markaði.1 Þá bendir hann á
að til þess að markaðir virki sem skyldi
þarf öflugt ríkisvald að sinna eftirliti og
berja í markaðsbrestina (71–78). Ég má til
með að benda á að þessi atriði eru öll vel
þekkt úr hagfræðinni, eins og Stefán gerir
sér auðvitað grein fyrir. En af því ætti að
sjást að því fer fjarri að hagfræðin sem
slík boði þá blindu markaðstrú sem hann
gefur stundum í skyn.
Allt styður þetta fullyrðingu Stefáns
um að samfélög stjórnist hvorki af form-
úlum frjálshyggjumanna né annarra; þótt
t.d. aukið markaðsfrelsi kunni stundum að
auka hagvöxt, framleiðni og velferð, þá sé
það alls ekki algilt. Því sé rétt að varast
lögmálshyggju og alhæfingar, bæði frá
hægri- og vinstrivæng stjórnmálanna.
II
Frjálshyggjumenn hafa ofurþröngan
skilning á frelsi og réttindum, þar sem öll
áhersla er lögð á neikvætt frelsi (frelsi
undan afskiptum) og réttindi eru meira
eða minna einskorðuð við eignarétt.
„Frjálshyggja“ er því varla réttnefni, enda