Hugur - 01.01.2012, Side 91

Vilji og skynsemi 91
sömu miðlægu stöðu. En þegar litið er til sögu heimspekinnar verður varla gerð
grein fyrir heimspeki nítjándu aldar án vísunar til viljahugtaksins ekki síður en
skynseminnar. Það eru vitaskuld lítil tíðindi að viljinn leiki lykilhlutverk í verk-
um heimspekinga á borð við Kant, Fichte, Hegel, Schopenhauer og Nietzsche,
en spurningin er hvers vegna viljinn virðist ekki njóta sömu stöðu með tilliti til
heimspeki samtímans og skynsemin. Svarið er að öllum líkindum að hluta til
fólgið í tilkomu sálfræðinnar sem sjálfstæðrar fræðigreinar.
Þegar litið er til upphafsára sálfræðinnar sem sjálfstæðrar fræðigreinar má segja
að ráðandi söguskýringar leggi áherslu á að með aukinni akademískri sérhæfingu
og nákvæmari aðskilnaði ólíkra faga innan mennta- og rannsóknastofnana hafi
sálfræði smám saman skilið sig frá hefðbundinni heimspeki eftir miðja nítjándu
öld. Alla öldina voru raunar uppi mjög ólík viðhorf til sambands sálfræði og heim-
speki. Allt frá því að öll heimspeki þyrfti að byggja á sálfræðilegum grunni til þess
að sálfræðilegar rannsóknir yrðu að gera grein fyrir frumspekilegum grundvelli.
En eins og viðhorf tilraunasálfræðingsins Wilhelms Wundt (1832–1920) eru gott
dæmi um var þá þegar hægt að finna þess dæmi að heimspeki og sálfræði væru
talin tvö aðskilin og fræðilega sjálfráða svið rannsókna þó að gagnverkun gæti átt
sér stað þar á milli. Engu að síður má segja að nútíma sálfræði hafi tekið á sig þá
mynd sem við þekkjum í dag með því að leggja áherslu á það sem aðgreindi hana
frá hefðbundinni heimspeki. En á sama tíma breyttust áherslur heimspekinnar.
Í því ljósi má líta til rökfræði Gottlobs Frege (1845–1925), þar sem rík áhersla
var lögð á að rökfræði og hið röklega væru óháð sálfræðilegri gerð mannsins og
í kjölfarið litu dagsins ljós heimspekilegar hefðir sem lögðu áherslu á andstöðu
við sálfræðilega og lífeðlisfræðilega smættun hugans og annarra viðfangsefna
heimspekinnar á tuttugustu öld. Nægir í því sambandi að líta til verka Edmunds
Husserl (1859–1938) og Bertrands Russell (1872–1970) og sporgöngumanna þeirra
á tuttugustu öld.51 Bæði frá sjónarhóli áhrifamikilla (jafnvel áhrifamestu) hefða
innan heimspeki og sálfræði á tuttugustu öld má segja að gengið hafi verið
útfrá algjörum aðskilnaði sálfræði og heimspeki. Jafnvel mætti segja að drög-
in að þessum aðskilnaði hafi þegar verið til staðar í heimspeki Kants, þar sem
skynsemi mannsins er eitt af einkennum hans sem íbúa skilningsheimsins en
vilji hans stóð í nánara sambandi við þau efnislegu skilyrði sem honum voru sett
sem íbúa skynheimsins. Eftir að sálfræðin festi sig í sessi sem rannsókn á þeim
„efnislegu skilyrðum“ sem hugsun mannsins og sálfræðilegri gerð hans voru sett
lagði heimspekin áherslu á skynsemi mannsins og þau „óefnislegu skilyrði“ sem
hugsun hans og huga voru sett. Heimspekin virtist leggja sífellt meiri áherslu á að
rannsaka manninn sem skynsemisveru frekar en náttúrulega veru. En eins og við
höfum séð hélt Spencer því fram að slíkur greinarmunur væri í raun og veru ekki
mögulegur. Staða Spencers í þessu sögulega samhengi undirstrikar þá staðreynd
að það deildu ekki allir hugsjóninni um algeran aðskilnað sálfræði og heimspeki.
Um langt skeið gátu fræðimenn unað sér á mörkum heimspeki og sálfræði og
nægir þar að vísa til Williams James (1842–1910), Henri Bergson (1859–1941) og
51 Varðandi samband sálfræði og heimspeki á nítjándu öld er stuðst við Hatfield 2010 og Reed
1994.