Hugur - 01.01.2012, Page 188

188 Dan Zahavi
misráðið að telja að tæmandi greinargerð fyrir sjálfinu megi fá með því að slá sam-
an hugmyndunum tveimur um sjálfið sem hér hefur verið lýst. Í þessu sambandi
er rétt að minna á það sem kom fram fyrr í greininni, þ.e. þá staðreynd að í grein
sinni frá 1998 greindi Neisser á milli fimm hugmynda um sjálfið og færði rök fyrir
þeim, þ.e. hugmyndanna um umhverfissjálf, millipersónulegt sjálf, útvíkkað sjálf,
einkasjálf og hugtakasjálf.
En hvers vegna ættum við að notast við enn fleiri hugmyndir um sjálfið en
þær tvær sem við höfum nú þegar kynnt okkur? Leiðum enn og aftur hugann
að greinarmuninum á lágmarkssjálfi og frásagnarsjálfi. Það ætti að liggja í aug-
um uppi að þar eru í tafli tvær hugmyndir sem eiga heima hvor á sínum enda
litrófsins. Annars vegar er lágmarksviðhorf til sjálfsins sem gengur út á það, í
grundvallaratriðum, að móta hugmynd byggða á sjónarhorni fyrstu persónunnar.
Hins vegar er mun ríkulegri hugmynd sem leggur ákveðið vísandi viðhorf til
grundvallar og kemur sjálfinu kirfilega fyrir innan menningarinnar og sögunnar.
Lágmarkshugmyndin fangar mikilvægan þátt í upplifun okkar af lífinu sem fer á
undan hvers kyns félagslegum þáttum, en frásagnarhugmyndin gerir aftur á móti
rækilega grein fyrir félagslegu víddinni með því að upphefja hlutverk tungumáls-
ins. Sú spurning sem hér hlýtur að kvikna er hvort þetta sé ekki eitthvað gloppótt.
Eru ekki til afbrigði skilnings manna á milli sem fer á undan tungumálinu og hafa
bein áhrif á myndun og þróun sjálfsins? Ég leyfi mér að halda því fram að upp-
lifun okkar af afstöðu hins til okkar, og það hvernig við lögum okkur að þessari
afstöðu, ráði miklu um það hvernig tiltekinn meginþáttur sjálfsins verður til.
Þetta er auðvitað ekki ný hugmynd. Mig langar að benda á nokkur dæmi úr
smiðju heimspekinnar sem veitt hafa innblástur hvað þetta snertir og snúa mér
síðan að nokkrum ritum úr smiðju reynsluvísindanna sem gætu rennt stoðum
undir þetta viðhorf.
Í Mind, Self and Society hélt Mead því fram að sjálfið sé ekki eitthvað sem sé fyrst
til og taki síðan upp samskipti við aðra, öllu heldur eigi að líta á það sem hringiðu
í hinum félagslega straumi.39 Jafnframt skilgreindi hann sjálfsvitund þannig að
hún snúist um að verða að „viðfangi manns eigin sjálfs í krafti félagslegra tengsla
manns við aðra einstaklinga“.40 Mead fellst á að tala megi um einstakt, einangrað
sjálf að því tilskildu að sjálfið sé lagt að jöfnu við tilfinningavitund af tilteknum
toga og að fyrri tíma hugsuðir eins og James hafi leitast við að finna grundvöll
sjálfsins í upplifunum sem lúta að hrifum er beinast að manni sjálfum, þ.e. í upp-
lifunum sem fela í sér sjálfstilfinningu. Í skrifum sínum fellst Mead meira að segja
á að í þessu búi ákveðið sannleikskorn, en hafnar því að líta svo á að þar með sé
öll sagan sögð.41 Í augum Meads er kjarni vandans um sjálfskuna fólginn í gát-
unni um það hvernig einstaklingur geti komist út fyrir sjálfan sig í upplifuninni
og orðið að viðfangi sín sjálfs. Þannig lítur Mead svo á að það að vera sjálf snúist
þegar allt kemur til alls fremur um það að verða að viðfangi en að vera sjálfsvera.
Að hans mati getur maður aðeins orðið að viðfangi sín sjálfs á óbeinan hátt, þ.e.
39 Mead 1962: 182.
40 Sama rit: 172.
41 Sama rit: 164, 169, 173.