Hugur - 01.01.2012, Side 233

Ritdómur 233
geta frelsishugmyndir þessar auðveldlega
leitt til samfélaga þar sem almenningur er
allt annað en frjáls, eins og Stefán bendir
á. Í fullkomnum frjálshyggjusamfélögum
komi til að mynda ekkert í veg fyrir að
verkamenn verði þrælar auðvaldsins. Stef-
án leggur því áherslu á að frelsi beri að
skilja mun víðari skilningi; frelsi til at-
hafna sé til að mynda ekki síður mikil-
vægur þáttur frelsis en frelsi undan ríkis-
valdi (176–7). Lítið vit sé þó í því að reyna
að skilgreina frelsið með nákvæmum
hætti; við getum mögulega bent á skól-
arbókardæmi um (ó)frelsi, en ómögulegt
sé að finna nægjanleg og nauðsynleg skil-
yrði fyrir því að einhver sé frjáls (184–8).
Hið sama má reyndar segja um „réttlæti,“
segir Stefán, og leggur til að í stað þess að
rembast við að reyna að skilgreina og
skapa fullkomlega réttlátt samfélag, ætt-
um við að einbeita okkur að því að finna
og leiðrétta einstök tilvik óréttlætis
(286).2
Í stað frjálshyggjunnar færir Stefán
eins og áður segir rök fyrir henti- og
miðjustefnu sem hafnar öfgum hvort sem
er til hægri eða vinstri. „Ég nota „henti-
stefnu“ yfir þá stefnu að haga seglum
eftir vindi“, (31) segir Stefán. Með öðr-
um orðum hafnar hann þeirri hugmynd
að siðferðilega réttar athafnir megi leiða
af almennum reglum sem gilda í öllum
aðstæðum; upplýst dómgreind frekar en
altækar reglur sýni okkur hvað sé rétt
hverju sinni. Mögulega væri því nær að
kalla stefnuna „dómgreindarhyggju“ –
eða einfaldlega „stakhyggju“ (e. particul-
arism), enda hugmyndin náskyld kenn-
ingu Jonathans Dancy sem svo er nefnd.3
En hvað um það, hugmyndin er nokkuð
skýr og aðlaðandi sama hvaða nafni hún
nefnist.
Jafnframt færir Stefán rök fyrir því sem
hann kallar „neikvæða jafnaðarstefnu“: í
stað þess að reyna að gera alla jafna, skuli
reynt að útrýma óþörfum og óhóflegum
ójöfnuði.4 Meðal helstu markmiða slíkr-
ar jafnaðarstefnu er „að koma í veg fyrir
að menn fari á vonarvöl og verði jafnt
örbjarga sem valdlausir“ (304), og að
tryggja öllum sem jöfnust tækifæri. En
sama gildir um útrýmingu ójafnaðar og
annað í siðfræði Stefáns: ekki er um að
ræða altæka reglu sem beita má umhugs-
unarlaust, heldur skal dómgreindinni
beitt til að vega og meta hverju sinni hvað
gera skal; t.d. til að meta hvort útrýming
ójafnaðar stangist á við önnur verðmæti,
svo sem virðingu fyrir mannhelgi og ein-
staklingsréttindum.
III
Gagnrýni Stefáns á hagfræðina og for-
sendur hennar er að mínu mati veikasti
hlekkur Kreddu í kreppu. Reyndar held ég
að flest af því sem Stefán segir um hag-
fræðina sé hárrétt. En í þessum hluta
bókarinnar skortir nokkuð á rök. Stefán
gerir til að mynda mikið úr „óprófanleika“
kenninga hagfræðinnar, án þess að út-
skýra vel eða færa sannfærandi rök fyrir
þessum meinta óprófanleika. Í ákveðnum
skilningi er sífellt verið að prófa kenning-
ar og tilgátur hagfræðinnar. Til að mynda
nefnir hann sjálfur dæmi um hagfræðinga
sem fullyrtu allt fram á árið 2007 að allt
væri í góðu lagi á fjármálamörkuðum; í
það minnsta væri ekki von á alvarlegri
keppu (48). Ekki þarf að fjölyrða um að
forspár þessara hagfræðinga stóðust ekki.
Forspárnar voru í mörgum tilfellum leidd-
ar beint af áðurnefndri kenningu um hag-
kvæmni (fjármála)markaða. Ég fæ ekki
betur séð en að sú kenning hafi verið próf-
uð og svo gott sem afsönnuð, enda trúir
henni varla nokkur maður í dag. Auðvitað
má benda á að ekki hafi verið afsannað að
kenningin gildi við þær aðstæður sem hún
lýsir – raunar má leiða hana röklega af
slíkum aðstæðum (þ.e. forsendum kenn-
ingarinnar). En sú tilgáta að kenningin
lýsi almennt vel raunverulegum fjármála-
mörkuðum hefur að minnsta kosti verið
kirfilega hrakin.
Stefán nefnir sérstaklega leikjafræðina,
sem er einn af hornsteinum rekstrarhag-