Hugur - 01.01.2012, Page 178

178 Dan Zahavi
hafna þau tilvist slíkrar verundar og færa þar með rök fyrir því að sjálfið sé blekk-
ing. En réttmæti þessarar niðurstöðu stendur og fellur með því að þeirra eigin
skilgreining á sjálfi sé sú eina sem í boði er, en því verður vart haldið fram. Öðru
nær. Eins og ég mun sýna fram á hér á eftir hefur sú hugmynd um sjálfið sem
þau styðjast bæði við verið meira eða minna lögð til hliðar – ekki aðeins í þeim
reynslubundnu rannsóknum sem stundaðar eru um þessar mundir og snúast um
þróun, formgerð, virkni og meinafræði sjálfsins, heldur einnig af hálfu málsmet-
andi heimspekinga sem koma úr öðrum heimspekihefðum en þeirri sem Metz-
inger og Albahari tilheyra.
Sjálfið kannað á grundvelli reynslu
Byrjum á að skoða rannsóknir á sjálfinu sem styðjast öðru fremur við reynslu.
Fyrirfram mætti ef til vill halda að heimspekingar einir hafi áhuga á að rannsaka
eðli og tilvist sjálfsins og að sannir vísindamenn haldi sig frá þessu ómeðfærilega
viðfangsefni, og eigi líka að gera það. En þessi fyrirframskoðun er augljóslega
á misskilningi byggð. Ekki er nóg með að vandinn um sjálfið sé ræddur í þaula
í mörgum ólíkum vísindagreinum á borð við hugræn vísindi, þróunarsálfræði,
félagsfræði, taugasálfræði og geðlækningar. Á seinni árum hefur jafnvel mátt sjá
áhuga á viðfangsefninu aukast verulega. Meðal rita frá síðasta áratug eða svo sem
gefa góða mynd af því sem hæst ber í fræðunum má nefna bækurnar Models of
the Self frá 1999, The Self in Neuroscience and Psychiatry frá 2003 og The Lost Self:
Pathologies of the Brain and Identity frá 2005. Hér á eftir mun ég taka dæmi um
það sem þessi aukni áhugi snýst um og einbeita mér í því sambandi að þremur
sviðum: sálfræði, hugrænum taugavísindum og taugameina- og sálsýkisfræði.
Þegar sálfræðin er annars vegar mætti t.d. benda á býsna áhrifamikla grein
frá árinu 1988 þar sem Neisser greinir á milli fimm ólíkra hugmynda um sjálfið.
Neisser lítur svo á að það afbrigði sjálfsins sem liggi öðrum til grundvallar og sé
jafnframt frumstæðast sé það sem hann kallar umhverfissjálfið [ecological self].16
Þetta hugtak tengist sálfræði skynjunarinnar hjá Gibson og vísar til einstaklings-
ins sem virks könnuðar umhverfisins. Hvenær og hvernig erum við meðvituð
um þetta sjálf? Neisser telur að í allri skynjun felist upplýsingar um sambandið
milli skynjandans og umhverfisins. Sérhverri skynjun fylgir með-skynjun á sjálfi
og umhverfi. Til að skýra þetta betur skulum við leiða hugann að því hvernig
ungabörn byrja snemma að teygja sig eftir hlutum. Ungabarn getur greint á milli
hluta sem eru innan og utan seilingar. Ungabarnið teygir sig mun síður eftir hlut
sem er utan seilingar. En þessi hæfileiki til að greina á milli gerir ekki aðeins ráð
fyrir því að barnið viti hvar hluturinn er, barnið þarf líka að vita hvar hluturinn er
með tilliti til þess sjálfs. Þetta ætti ekki að skilja á þann veg að ungabarnið búi þá
þegar yfir fullburða táknun á sjálfu sér heldur verður barnið, eins og menn hafa
haldið fram, að geta borið kennsl á vissa gerð af upplýsingum sem varða það sjálft,
þ.e. upplýsingar sem varða umhverfissjálfið.
16 Neisser 1988.