Hugur - 01.01.2012, Side 49

Andleg velferð mannkyns 49
Er ágreiningur ófrávíkjanlegt skilyrði sannrar þekkingar? […] Hættir trú að vera
lifandi veruleiki, um leið og hún er almennt viðtekin? […] Deyr sannleikurinn í
sálum manna, um leið og þeir hafa játað hann einum rómi?“ (94). Eftir að hafa
velt upp þessum spurningum og fleirum í svipuðum dúr svarar Mill: „Ég held
engu slíku fram“ (94). Hann gengur jafnvel skrefinu lengra og staðhæfir: „Og það
má næstum hafa til marks um velferð mannkyns, hve margvísleg og mikilvæg
sannindi eru óumdeild“ (94). Það er líka athyglisvert að annar kaflinn hefst eins
og við sáum á athugasemd Mills um að ekki þurfi að endurtaka rökin fyrir prent-
frelsi og virðist ástæðan sú að samtímamenn hans hafi almennt samþykkt góð rök
fyrirrennara hans í þeim efnum. Kreddurök Mills í víðum skilningi eru því ekki
algild. Við hljótum m.a. að þurfa að huga að ástandi mannkyns á hverjum tíma
áður en við getum til fulls metið vægi einstakra raka Mills fyrir hugsunarfrelsi og
málfrelsi.
Spurningin sem ég hef áhuga á hér er sú hver séu tengsl vitsmunaþroska og
andlegrar velferðar mannkyns. Með vitsmunaþroska á ég við það sem Mill kallar
stundum andlegan þroska eða andlega menntun (e. mental cultivation eða mental
culture) (CW 18: 211, 246), stundum þroska skilningsgáfunnar (e. cultivation of
the understanding) (CW 18: 244) og stundum þroska vitsmuna og dómgreindar
(e. intellect and judgement) (CW 18: 244). Mill leggur gríðarlega mikið upp úr
slíkum þroska sem hann telur hafa gildi í sjálfum sér en ekki bara sem tæki til
að öðlast starfsframa eða koma sér áfram í lífinu (CW 18: 211). Engu að síður
virðist mér að þeim túlkendum Mills, sem átta sig á mikilvægi vitsmunaþroska
í varnarræðu hans fyrir hugsunarfrelsi og málfrelsi, hætti til að gera of mikið úr
vitsmunaþroskanum. Þeim yfirsést iðulega að Mill gerir skarpan greinarmun á
vitsmunaþroska eða andlegri menntun (e. mental culture) annars vegar og andlegu
frelsi (e. mental freedom) hins vegar.46 Menn geta að dómi Mills náð umtalsverð-
um vitsmunaþroska án þess að búa við andlegt frelsi. Það var einmitt þetta sem
dæmið af kaþólsku kirkjunni hér að framan átti að sýna. Prestarnir, eða a.m.k.
þeir prestar sem kirkjan treysti fullkomlega, fengu að kynna sér grundvöll kenn-
inga, rit villutrúarmanna o.s.frv. Þeir mynduðu elítu sem öðlaðist meiri andlega
menntun en almúginn án þess þó að hafa öðlast meira andlegt frelsi (87). Það er
hér sem náin tengsl sannleika og andlegrar velferðar blasa við. Andlegt frelsi og
um leið andleg velferð krefst þess að menn láti virðingu fyrir sannleikanum ráða
við skoðanamyndun. Þeir sem telja að til sé eitthvað, hvort sem það er kallað trú,
siðferði eða stjórnmál, sem sé mikilvægara en sannleikurinn njóta ekki andlegs
frelsis.47 Það er andlegt frelsi í þessum skilningi sem er forsenda andlegrar vel-
ferðar, ekki andleg menntun.48 Ein ástæða þess að mönnum hefur reynst erfitt að
46 Mill hefur tilhneigingu til að nota hugtök á borð við „liberal mental cultivation“ þegar þetta
tvennt, andleg menntun og andlegt frelsi, fer saman (CW 10: 306, leturbreyting mín).
47 Sjá umræðu um þetta í greininni „Whewell on Moral Philosophy“ (CW 10: 167–201, einkum
168).
48 O’Rourke fer oft ansi nálægt því að skipa sannleikanum í annað sæti í túlkun sinni á Mill. Það
helgast af því hvaða skilning hann leggur í kreddurökin. Hann virðist ekki átta sig á því að gera
þarf greinarmun á sannleikskröfunni sem grundvallarkröfu annars vegar (ekkert má ráða skoð-
anamyndun annað en sannleikur) og hinu að sannleikurinn (í skilningnum sönn skoðun) er ekki